دهکده چوبین نیشابور و مسجد چوبی

بنام خدا

ایران، مهد تمدن و فرهنگ، سرزمینی که جایجای آن مملو آثار و نقاط دیدنی است. رِئِوِنت (به زبان اوستایی :یعنی شکوه و جلال) نامی است که در کتاب اوستا به منطقه نیشابور اطلاق می‌شده‌است. فریدون جنیدی، معتقد است نام باستانی این شهر، پیش از نیوشاپور، «ریوند» به معنای شهری دارای جلال و شکوه بوده‌ است.
نیشابور، این نام یادآور بنیان‌گذار شهر نیشابور، شاهپور یکم ساسانی است. نیو شَهپُهْر (به زبان پهلوی:یعنی ساختهٔ نیک شاهپور) نامی است که بی شک واژهٔ نیشابور منحرف شدهٔ آن است، که تا دوره‌های بعدی و تا کنون نیز کاربرد دارد. همچنین در این دوره، به مجموعه شهر نیشابور و شهرک‌ها و شهرهای اطراف آن، ابرشهر می‌گفتند. کهن شاهپور اول زاده ی اردشیر درخراسان پادشاهی تورانی بنام (پهلیزک، پالزهاک، پالچیهاک) را شکست داد و کشت و در همان آوردگاه نیوه شاهپور (کار نیک ِ شاهپور) را بنیان نهاد که قله ی فرمانروایی ولایت ابرشهر یا سرزمین اپرنها که طایفه ای کوه نشین و چادرزی از سلاله داهه بودند، گردید.

 سکه‌هایی که از روزگار ساسانیان در کاوش‌ها و پژوهش‌های علمی در خاک نیشابور بدست آمده نمایانگر آنست که این شهر در آن دوران ارج و اعتبار ویژه‌ای داشته است. گفته‌اند شکل دیرین واژه‌ی نیشابور (نیو شاه پوهر) به مفهوم کار نیک یا جای نیک شاهپور بوده است به پاسِ بستگی به شاهپور دوم ساسانی که آن را در قرن چهارم میلادی دوباره بنا کرد از آن پس، به نام او خوانده شد. گر چه بنای اصلی آن را به شاهپور اول پسر اردشیر بابکان نسبت داده اند و نیشابور را شاهپور بنا کرد و در آغاز «بنا شاهپور» بود پس «با» و «الف» بیفکندند و الف به «یا» بدل کردند و نیشابور شد.

نیشابور را می‌توان "مینی پایتخت فرهنگی"، ایران لقب داد. شهری که غالبا آن را با عطار، خیام، کمال الملک و فضل بن شاذان و البته «قدمگاه» می شناسیم. اما جالب است بدانیم در کنار مفاخر و آثار باستانی متعدد این مرکز فرهنگی شرق ایران، جاذبه توریستی منحصر به فردی قرار دارد که از قضا ریشه در تاریخ معاصر این منطقه دارد و علیرغم جذابیت منحصر به فرد و بی نظیرش متاسفانه تا حد زیادی ناشناخته مانده و حتی بسیاری از شهروندان نیشابوری نیز خود علیرغم کوتاهی مسیر تاکنون این اثر را مشاهده نکرده‌اند!

ایران در طول تاریخ و قبل از آن، مهد تمدن و فرهنگ بوده و با همین پشتوانه ایرانیان آن را به سراسر دنیا گسترانیده اند. آثار برجای مانده از پیشینیان خود، گواه این ادعاست. چنان‌چه در میان این آثار، نمونه‌های زیبایی از بناهای سنتی - اسلامی با پشتوانه‌ی فرهنگ چند‌هزارساله‌ی این مرز و بوم و بهره‌گیری از آموزه‌ها و اعتقادات مذهبی به چشم می‌خورد که قلب هر بیننده را مملو از عشق به وصال یار حقیقی و ذهنش را نزدیک‌تر به عالم معنا می‌نماید. مساجدی که در این قیاس می‌گنجد و در اوج هنر واقعی قرار دارند، کم نیستند، ولی برخی از آن‌ها به گونه‌ای منحصر به فرد، جلب توجه و نظر می‌کنند. یکی از این آثار دهکده چوبین نیشابور و مسجد چوبی آن است.

دهکده چوبین نام محلی  که در یکی از روستاهای نیشابور به نام محمدآباد آقازاده در استان خراسان رضوی واقع در شمال شرقی ایران ساخته شده است. این دهکدهٔ چوبی کم نمونه و بی همتا در ایران به وسیله مهندس حمید مجتهدی ساخته شده و یکی از دیدنی‌ها و تفرجگاه‌های نیشابور می‌باشد. 

نام «دهکده چوبین» برخاسته از ویژگی منحصربه‌فرد سازه‌های آن در استفاده کامل از چوب و بکارگیری روشی نوین در ساخت بناهای آن که برخاسته از پیشینه تاریخی – فرهنگی و متناسب با امکانات و قابلیت‌های اقلیمی و جغرافیایی منطقه است، می‌باشد. این مجموعه، با وسعت حدود 10 هکتار شامل بخش‌های مختلفی از جمله موزه و کتابخانه، رستوران، فروشگاه ، نانوایی، آلاچیق، سوئیتها، فضای سبز و اکوسیستم زیبای آن به همراه کشاورزی و دامپروری و از همه مهمتر مسجدی چوبی است که هر صاحب سلیقه‌ای را مجذوب خود می‌نماید.

 

مهندس حمید مجتهدی نواده حاج ملا محمد کاظم خراسانی، ملقب به آخوند خراسانی(صاحب کفایه)، در 12 آذرماه 1319 متولد شد.او پس ازبه پایان رساندن دوره دبیرستان، برای ادامه تحصیل به آمریکا رهسپار شد و تحصیلات خود رشته مهندسی عمران (سازه های مقاوم در برابر زلزله- سازه های سبک ) و خاک شناسی از دانشگاه برکلی کالیفرنیا به پایان رساند. پس ازکسب تجربه های گوناگون درکشورهای مختلف دنیا از جمله آمریکا، ژاپن،عربستان و قطب شمال، در سال 1360 به ایران بازگشت و تصمیم به احیای مجدد املاک و اراضی جد خود، محمد آباد آقازاده گرفت، از جمله اقدامات وی پایه گذاری دهکده چوبین نیشابور به مبنای گرایش تخصصی وی برای معرفی هر چه بیشتر اینگونه سازه ها به جامعه ی مهندسی ایران اسلامی به عنوان مسکنی ایمن، منطبق با استاندارد های محیطی و انرژی، اقتصادی، بادوام، قابل حمل و قابل احداث در شرایط متنوع جغرافیایی بود که با این کار تمام مردم نیشابور از او به نیکی یاد می‌کنند. هدف مهندس مجتهدی از ساخت این مجموعه، خدمت و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری و نیز احیای نام و یاد بزرگ مردی که روزگاری در این مکان می‌زیسته، بود.

قابل به ذکر است که دهکده ی چوبین نیشابور اولین دهکده اکولوژیکی ایران محسوب می شود و هم اکنون نیز به یکی از قطب های فرهنگی ـ گردشگری نیشابور بدل گشته و موجب رونق بیش از پیش صنعت گردشگری در شهرستان گردیده است، ضمن اینکه تاثیرپذیری عمیق دهکده از ارزش های والای فرهنگی ـ اسلامی مان خصوصیتی است که بیش از همه نمود دارد .

مهندس مجتهدی در سال 1392 هجری شمسی به رحمت خدا رفتند و بعد از فوت ایشان، همسر وی مدیریت این دهکده را برعهده گرفته اند. خانم حشمت ، فارغ التحصیل رشته هنر(نقاشی) از دانشگاه آمریکا، می‌گویند: همسرم از ابتدا دغدغه و قریحه این کار را داشت، او متخصص سازه‌های ضد زلزله بود، ما ابتدای انقلاب ازدواج کردیم و اینجا امکانات بسیار کمی بود؛ بخوبی به یاد دارم که تنها دو اتاق داشت، آن زمان تازه به ایران آمده بودم و شرایط اینجا و امکانات کم بسیار برایم طاقت فرسا بود.

به گفته همسرمرحوم مهندس حمید مجتهدی: اولین چیزی که مهندس ساخت یک آلاچیق برای بازی پسرمان بود یادم می‌آید که یک روز پدرم در منزل ما بود و همانجا باد آمد و آلاچیق را تکان داد، پدر من خندید و گفت این آلاچیق می‌افتد و همسرم در جواب گفت من این را تبدیل به خانه می‌کنم و چیزی نگذشت که با امکانات بسیار کم آن آلاچیق کوچک تبدیل به خانه شد، این منطقه در واقع زمین کشاورزی بود که البته هنوز هم کشاورزی در این زمین انجام می‌شود اما در آن سال‌های اول که به ایران آمده بودم اینجا بیابانی با باد و خاک بود و هرچه از سختی زندگی در آن دوران بگویم کم گفته‌ام گاهی اوقات همسرم به من می‌گفت اینجا یک مسجد می‌سازم تا در آن نماز بخوانیم.

 

خانه مهندس مجتهدی که در همان دهکده با چوب ساخته شده، داخل خانه فضای رویایی دارد، عطر چوب، هوای مطبوع و چراغ های روشن گلدسته‌های مسجد که از پنجره خانه چوبین خودنمایی می‌کند، اکثر وسایل خانه چوبی است و تزئینات ایرانی خانه از جمله گلیم‌ها و ... زیبایی خانه را دوچندان کرده است.

 

ساخت یک بنای چوبی که در مقابل زلزله هشت ریشتری مقاوم باشد، تمام مسائل زیبایی شناسی و معماری بی‌نظیر را در خود جای دهد، کار آسانی نیست؛ بنایی که بازدید کنندگان خارجی و داخلی با آن ارتباط معنوی برقرار کرده و یک خاطره خوش را با خود به شهرشان می‌برند.

مسجد چوبی:

 همسر مهندس مجتهدی درباره چگونگی ساخته شدن مسجد بیان می‌کنند: امکانات این فضا بسیار اندک بود همسرم در آن زمان تازه از آمریکا آمده بود و سرمایه‌ای برای انجام این کار نداشت اما چیزی که بود، کارگران زیادی برای ساخت این بنا داشتیم. قبل از اینکه مسجد چوبی بنا شود، مسجدی در این محل وجود داشت که تخریب شده است و کاملا فروریخته بود، او ابتدا همه کارگران و کارگزاران دهکده را مامور می‌کند که خاکی تهیه کند که تا مصالح به کار رفته در بنا کاملا پاک و حلال باشد بعد مزاری برای خود تهیه کرده و پس از آن مسجد را در همان جا بنا می‌کند، کم کم رستوران و چند مغازه در آنجا درست کرد و البته هنوز کاربری کشاورزی خود را از دست نداده و همچنان کشت و کار می‌شود.

  چندین و چند سال است که بنا صدمه‌ای ندیده، قبلا بسیار موریانه از خانه‌های گلی که قبلا در آن سکونت داشتیم جمع می‌کردیم ولی همسرم با استفاده از دانش خود عایقی ساخت که دیگر خانه‌ها از موریانه در امان ماند. این بنا یک بنای عادی نیست، مهندس از سازه‌های سنگین در این بنا استفاده نکرد و با چوب آن را بنا کرد، او به واقع یک کار علمی انجام داد تا دانشجویان با کارها و ایده‌های نو آشنا شوند و مردم از دیدن این فضا احساس خوبی داشته باشند.

مسجد چوبی که نخستین و تنها مسجد چوبی در این مقیاس در دنیاست، از همین دیدگاه به عنوان محور و مرکز فعالیت‌های مجتمع فرهنگی، سیاحتی، اقامتی دهکده چوبی نیشابور واقع شده است. مسجد چوبی این دهکده مسجدی نمادین است و در نوع خود در ایران و جهان بی‌نظیر است و برپایه یک کار علمی بنا شده و معماری و زیبایی شناسی این بنا مناره‌های متصل به سقف که هیچ ستونی در داخل مسجد ندارد و بسیاری از موارد دیگر چشم هر بیننده‌ای را برای دیگر بار دیدن آن حریص می‌کند، دهکده چوبی دارای درختان زیادی است که فضای بیرونی مسجد و محوطه را تبدیل به باغی از درختان کرده است.

مسجد چوبی، برای اولین بار در سال 1325 با دیوارهای کاه‌گلی و سقف چوبی، با وسعت فعلی و در همین مکان بنا شد و در سال 1378 پس از مخروبه شدن مسجد اولیه، مسجد فعلی، با شکل و شمایل جدید و با شیوه‌ای نوین در همان مکان احداث گشت. این مسجد، اولین مسجد چوبی مقاوم در برابر زلزله در جهان و به وسعت دویست متر مربع و سقف آن به صورت شیروانی می‌باشد و دارای دو مناره هر کدام به ارتفاع 13متر از سطح زمین و وزن تقریبی 4 تن می‌باشد و شکل ظاهری آن به صورت کشتی‌ای است که گویی به طور وارونه، روی زمین قرار گرفته است.

در مجموع 40 تن چوب، در بنای آن، به کار برده شده و ساخت آن حدود دو سال به طول انجامیده است. 3 درب ورود و خروج، و 5 پنجره در ساختمان بنا وجود دارد. اسکلت آن از نوع سازه‌های مقاوم در برابر زلزله و با ماندگاری طولانی و به شیوه Twobyfour یا Double ساخته شده است و آبدارخانه‌ی این مسجد، دارای کابینت‌ها، دیوارها و حتی سینی‌های چوبی است، کف و بخشی از دیوار آن به دلیل رعایت مسائل بهداشتی با کاشی و سرامیک پوشیده شده است.

دیواره‌های آن دوجداره بوده که بین این دو لایه، اسکلت بنا وجود دارد. اسکلت مناره‌ها و سقف و همچنین دیواره‌ها به روش عنکبوتیی اتصال دارند. این نام به دلیل شیوه ساخت آن که مانند تنیدن تار عنکبوت است می‌باشد بطوریکه اتصال مناره‌ها طوری است که وزن آن‌ها به صورت مساوی، ابتدا روی سقف و سپس به دیواره‌ها و از آنجا به زمین منتقل می‌شود.

قابل توجه است که از طریق نردبان داخل مناره‌ها می‌توان به بالای مناره دسترسی پیدا کرد. جالبترآنکه در محل اتصال مناره به سقف، دریچه‌ای تعبیه شده که مانند یک کانال تهویه عمل می‌کند بطوریکه در تابستان هوای گرم و آلوده را از فضای مسجد خارج می‌کند و هوای پاکیزه از طریق بادگیر مخصوصی که در سقف بنا شده، داخل مسجد می‌گردد؛ و به این ترتیب یک تهویه طبیعی انجام می‌پذیرد. دیواره‌ها کمی حالت زاویه‌دار دارند که انتقال وزن را از مناره به زمین ساده‌تر می‌سازد.

قابل ذکر است که محلی که در آن مسجد ساخته شده، بسیار موریانه خیز است، لذا راهکارهای ویژه‌ای در ساخت این مسجد و دیگر بناهای این مجموعه برای جلوگیری از اثرات مخرب چوب خواران به کار گرفته شده است. بطوریکه به عنوان نمونه، خانه سازنده مجموعه با عمر بیش از20 سال، از آسیب چوب خواران به دور مانده است. برای ماندگاری دراز مدت دیواره‌های خارجی در برابر نزولات آسمانی، چوبهای ویژه با فرآوری خاص استفاده شده است.

کابینت ها، دیواره‌ها و حتی سینی‌های آبدارخانه این مسجد، چوبی است. مسجد دارای یک ایوان بیرونی که کف آن از خشت است می‌باشد. برروی دیواره‌های داخلی و بیرونی مسجد به ترتیب تعداد 7 و 6 کتیبه زیبا از آیات قرانی به همراه قابهایش از چوب درختان گردو و توت نصب است.

 

چوب‌های مختلفی از درختان مثمر و غیرمثمر هم در ساختمان و هم در تزئینات داخلی از قبیل کتیبه‌ها، محراب و ... به کار رفته است نظیر انواع کاج‌ها، اشن، سپیدار، گیلاس، گلابی، زبان گنجشک، گردو و توت. نورپردازی آن هارمونی ویژه‌ای از رنگ‌های شاد است که به شب‌های آن محوطه، جلوه خاصی بخشیده است.

موزه و کتابخانه:

ساختمانی دو طبقه در محوطه‌ی جنب مسجد، به موزه و کتابخانه‌ی مجتمع اختصاص یافته است. این ساختمان نیز از چوب احداث شده و دارای دیواره‌های دو جداره است. زیربنای کل دوطبقه آن 120 متر مربع می‌باشد که کاربری در نظر گرفته شده برای طبقه‌ی اول، موزه و برای طبقه‌ی دوم، کتابخانه می‌باشد.‌

کتابخانه:

 

 

 

 رستوران:

اسکلت به کار رفته تماماً از جنس چوب و شکل کلی آن به صورت هشت ضلعی و با دیواره‌های مشبک ساخته شده است زیربنای کلی رستوران بالغ بر 200 متر مربع می‌باشد و به راحتی می‌تواند از 130 تا 140 نفر را در شرایط عادی درون خود جای دهد.

 فروشگاه‌ها:

درون محوطه‌ی دهکده چوبی، تعداد پنج باب فروشگاه به صورت شش ضلعی و با استفاده از اسکلتی چوبی همسان با سایر بناهای مجموعه، برخوردار است و تنها از طریق پوشش خارجی – که با دو خاک مختلف (سقف با خاک رس و دیواره‌ها با خاک معمولی) به صورت کاهگل نماکاری شده و ترکیب رنگی زیبایی به وجود آورده است متمایز گردیده‌اند.

آلاچیق‌ها:

درون باغ میوه‌ حصاری جهت رفاه حال بازدید کنندگان، تماماً از چوب و به صورت مشبک با سقفی شیبدار، طراحی شده است.

نانوایی:

دارای دو عدد تنور چوب‌سوز و به طریق سنتی به تهیه نان اقدام می‌نماید و وجه تمایز آن با سایر فروشگاه‌ها وجود دودکشی است که با پوشش کاه‌گلی و به شکل بانویی روستایی که طبقی نان بر سردارد به چشم می‌خورد.

سوئیت‌ها:

مانند سایر اماکن مجتمع، از اسکلتی چوبین و جهت تأمین امکانات رفاهی بازدیدکنندگان بنا گردیده است.

سایر بخشهای دهکده

در این دهکده به جای چمن در فضاهای خالی یونجه کاشته اند که علاوه بر تامین سبزینگی، آبیاری و مراقبت کمتری نیاز دارد و پس ازبرداشت به عنوان خوراک دامی نیز استفاده می شود. دو برکه و استخرنیز در این دهکده ساخته شده که از طریق دو چاه عمیق پر آب می شود و در آن ماهی کپور پرورش داده می شود و اطراف آن درختان بید کاشته شده و نیزاری کوچک در گوشه ای از آن خودنمایی می کند.

برج آجری برای نگهداری منبع آب و تامین فضای سردخانه درون مجتمع ساخته شده است که از آن به عنوان کبوتر خانه نیز استفاده می شود.

در این دهکده  اسب نیز پرورش داده می شود و در مواقع گرم سال و ازدیاد گردشگران از اسب ها برای کشیدن کالسکه استفاده می شوند.

آدرس مجتمع فرهنگی، سیاحتی و اقامتی دهکده چوبی نیشابور: میدان فضل ( نزدیک آرامگاه حکیم عمر خیام )

جاده اسحاق‌آباد، 7 کیلومتر بعد از زیارتگاه و بهشت فضل‌ابن شاذان، روستای محمدآباد آقازاده