قلعه تل خوزستان
بنام خدا
شهر قلعه‌تل در شمال خوزستان ، شرق اهواز ( در سمت راست جاده ارتباطی اهواز ـ هفتگل ـ باغملک ـ ایذه ـ اصفهان ) پس از عبور از شهر باغملک در فاصله دو فرسنگی از این شهر و در مسیر شاهی تخت جمشید به شوش قرار دارد. شهر تاریخی قلعه تل، میراث تاریخی عیلامیان است و در گوشه گوشه مساحت ۸/۶ کیلومتری خود بناهایی از دوران‌های مختلف تاریخ از عیلامیان و ساسانیان گرفته تا دوران قاجار را در خود جای داده است. سکونت در شهر قلعه تل با استناد آثار تاریخی بدست آمده در نشستگاه آن به گذشته‌ای بسیار دور در دوره حاکمیت پادشاهی عیلام باز می‌گردد. این پادشاهی که در حدود ۵۰۰۰ سال پیش در پهنه‌ای از جنوب غرب و غرب ایران کنونی وجود داشت و از چندین شهر و ناحیه مهم تشکیل می‌شد که معروف‌ترین آنها آنزان یا آنشان بود که گمان بر این است منطبق بر منطقه اطراف شهر ایذه کنونی است. اهمیت این شهر و نزدیکی شهر کنونی قلعه‌تل با آن و نیز احتمال عبور کاروان‌های بین شهر آنزان و شوش از مسیر میانکوهی منطبق بر دشت قلعه تل بر احتمال رونق حیات این شهر در روزگار عیلامیان می‌افزود.
از آثار عیلامی کشف شده در این شهر، دو سنگ بزرگ است که سال‌ها پیش هنگام حفر زمین برای ساخت و ساز، از زمین بیرون آورده شدند. یکی از این سنگ‌ها پایه ستون و دیگری سنگی منقوش به پیکره چهار نفر است که دو نفر روبروی دو نفر دیگر دست به سینه ایستاده‌اند ، گذشته از این وجود منابع آب و خاک مناسب برای کشاورزی و مراتع وسیع و غنی در کوه‌های اطراف قلعه تل، وجود جمعیت یکجانشین و کوچ‌نشین در این منطقه را محتمل می‌سازد. علاوه بر سابقه حیات دیرین در قلعه‌تل که عمدتاً با هاله‌ای از ابهام همراه است، بخش دیگری از سابقه حیات شهر قلعه تل که از آن زمان تا کنون استمرار دارد، به دوره قاجاریه و اندکی قبل از آن باز می‌گردد.
این حیات دارای نماینده‌ای پابرجاست که روی تپه‌ای مشرف به دشت و رودخانه جاری در پای آن به شکل قلعه‌ای پر هیبت ولی رنگ و رو باخته خود نمایی می‌کند . قلعه در بلندترین نقطه و گویاترین نشانه شهر برای تازه‌واردان به شهر یا مسافرانی است که از مسیر ارتباطی اهواز به اصفهان عبور می‌کنند.بنای اولیه قلعه تل حدود سال 1790 میلادی نزدیک به 220سال پیش ساخته شد. این قلعه بر روی تپه‌ای طبیعی قرار دارد که بر اساس گفته‌ها بخشی از ارتفاع آن بصورت مصنوعی ایجاد شده‌است.
در پای این قلعه رودخانه‌ای وجود دارد که آب چشمه‌هایی را به رودخانه گلال انتقال می‌دهد. این رودخانه منبع تأمین آب اراضی فراوانی در قلعه تل و بوگری است که عمدتاً زیر کشت صیفی‌جات و برنج هستند. روستای بوگری که اینک به شهر قلعه تل بسیار نزدیک شده یکی از نقاط سرسبز و خوش عطر دشت قلعه‌تل است. یکی از چشمه‌های مسدود شده در پای این قلعه از قدیم مهمترین منبع تأمین آب ساکنان بود که تا مدت‌ها آب پاک و گوارایی داشت.
از این قلعه برای فرماندهی قشون استفاده می‌شد. وصف این قلعه و حیات اجتماعی درون و بیرون آن که نشانی از سکونت در این شهر را به همراه دارد، در سفرنامه سر هنری لایارد (شهروند انگلیسی) آمده‌است. در این سفرنامه تنها اشاره اندکی به جمعیت ساکن در خارج قلعه که باید افراد غیر مرتبط با خاندان خان باشند، شد: «در پای تپه‌ای که قلعه بر فراز آن جای داشت، یک ده با تعدادی خانه گلی وجود داشت» اشاره به بوته‌زارهای پر پشت در اطراف قلعه و گله‌های حیوانات وحشی بخصوص شیر و گراز، در وجود جمعیت زیاد در این محل تردید ایجاد می‌کند.
تل به تاء مضموم در زبان محلی بختاری به معنی تپه است ؛ و چون این قلعه بر روی تپه ساخته شده است به این نام معروف شده است . قلعه تل بر روی تپه ای بلند برروی تلی که تقریبا 50 ذرع ارتفاع دارد بنا شده بود و بوسیله ی 4 توپ ( در دوره قاجاریه در آنجا نصب شده بودند) از آن دفاع می شده است.
بنای کنونی این قلعه به محمد تقی‌خان چهارلنگ بختیاری نسبت داده می‌شود او که هم عصر با حکومت فتحعلی شاه قاجار بود، شورش خود علیه حکومت مرکزی را از اواخر این دوران آغاز و تا وقتی که در دوره حکومت محمد شاه قاجار دستگیر و به تهران منتقل شد، فرمانروایی منطقه بختیاری حاشیه زاگرس را در این بنا به عهده داشت.
در سال 1840 میلادی بنای قلعه دارای حوزه نفوذ گسترده‌ای بود که دامنه آن در شمال و شمال شرق تا مناطق اراک و اصفهان از یک سو و سراسر لرستان و خوزستان و قسمت‌هایی از فارس و کهگیلویه را از سوی دیگر فرا می‌گرفت، دراین دوران قلعه تل از رونق و جنب و جوش خوبی برخوردار بود به نحوی که در این دوران قلعه تل به‌عنوان مرکز فرماندهی ایل بختیاری ایفای نقش می‌کرد و باعث دغدغه‌های حکومت مرکزی شد .
همین مقدمه از تاریخ قلعه تل کافی است تا بدانید این قلعه چقدر در طول زمان مورد توجه بوده است. دلیل این توجه هم آن بود که قلعه تل در دشتی حاصلخیز قرار گرفته و در مجاورت نواحی کوهستانی و راه‌های ارتباطی شوش، ایذه و شهرکرد و اصفهان، بود. قلعه تل روی یک زیگورات‌عیلامی ساخته شده است و موقعیت نظامی خوب آن باعث شده بود پناهگاه نظامیان باشد.
اما سال‌ها به لحاظ عدم نقش عملکردی و کالبدی این بنا در منطقه، به‌عنوان نقطه ناامن و فرسوده بافت تلقی می‌شد. اما آوازه این بنا فراتر از شهرستان باغملک و ایذه و تا حدود مرز استان‌های چهارمحال و بختیاری و اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد به‌عنوان کانون تاریخی قدرت اقوام بختیاری محسوب می‌شود.
این قلعه یک بنای خشت و گلی است که برجها و برخی از قسمت های حصار بند و شاید سقف آب‌انبارها و طاق‌های آن آجری(خشت پخته) بوده و به شکل دژ های نظامی قدیم ساخته شده است . این قلعه دارای 4 برج مدور مجوف بوده است این 4 برج در چهار گوشه دیوار قلعه قرار داشته اند ؛ ملاط دیوارها از گل و گل وآهک بوده اند. آجرهای بنا قدمتی پیش از اوایل دوره قاجار یا زند ندارد و سنگ قلوه‌های به‌کار رفته در بنا، نشان از تعلق به معماری دوره زند است و می‌توان آن را با قلعه‌های کریمخانی در فارس مقایسه کرد.
درون قلعه برای رفاه حال ساکنان آن زیرزمین های متعدد،آب انبارو چاهی بالای تل حفر کردهاند که اهل قلعه از آب آن استفاده مینمودند.یک عمارت شاه نشین ساخته شده بود. "لایارد" نیز در این مورد در کتاب سفر نامه لایارد می نویسد(( قلعه دارای چهار برج و به شکل مربع ساخته شده بود و در یکی از زاویه های آن یک عمارت چهار ضلعی احداث شده بود که در طبقه فوقانی آن "لامردون" و یا مهمان خانه وجود داشته است .
در طبقه تحتانی راهرو مسقف طویلی این ساختمان را به محوطه مرکزی قلعه وصل می ساخت ؛ قلعه دارای دو حیاط بود که قسمت بیرونی جهت میهمانان و،مستخدمین وگارد محافظ و قسمت داخل مخصوص خانم های اندرون بود که خانواده محمد تقی خان و برادرش آکلب‌علی در آن سکونت داشته ند گرچه این قلعه از سنگ و آجر ساخته شده بود و می توانست در برابر حملات و یورش های غیر منظم محلی پایداری نماید ولی در برابر آتش توپخانه یک نیروی عظیم نمی توانست مقاومت داشته باشد.
روی برج ها و دیوارها چند قبضه تفنگ سنگین فتیله ای نصب شده بود که هر کدام هشت و یا نه پا طول داشته و قابل حمل بودند و روی محور و حلقه های مخصوصی می چرخیدند و آنها را با یک نوع گلوله های بزرگ و مقداری گلوله های کوچک و تکه پاره های آهن پر می کردند و به اندازه کافی برای مردم کوه نشین مهیب و قوی بودند.
تاریخچه قلعه تل به روایتی دیگر
قـلـعـه ی قـلـعـه تـل در زمـان سـاسـانـیـان سـاخـتـه شـده اسـت و در زمـان سـاسـانـیـان از گـچ - آجـر و سـاروج بـرای سـاخـت ایـن قـلـعـه اسـتـفـاده کـردنـد .
لـیـارد انـگـلـیـسـی در سـفـرنـامـه اش ایـنـگـونـه نـوشـتـه کـه قـلـعـه ی قـلـعـه تـل تـوسـط مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ سـاخـتـه شـده اسـت کـه ایـن نـوشـتـه ی لـیـارد انـگـلـیـسـی کــذب اسـت زیـرا قـلـعـه ی قـلـعـه تـل پـیـش از حـکـومـت مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ در دوره ی سـاسـانـیـان سـاخـتـه شـده اسـت و پـیـش از ایـنـکـه مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ در قـلـعـه حـکـومـت کـنـد قـلـعـه تـحـت سـلـطـه و اخـتـیـار کـرد زنـگـنـه هـا یـعـنـی ( حـسـیـن خـان کـرد جـنـوب و حـسـن خـان کرد جـنـوب ) و سـردار و ریـش سـفـیـد طـایـفـه ی بـزرگ زنـگـنـه در مــنـطـقـه ی جـانـکـی مـرحـوم سـواری آقـا زنـگـنـه عـبـاسـونـد بـوده اسـت و اسـنـاد و مـدارکـش بـه صـورت خـوانـا و رسـا مـوجـود اسـت . مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ خـانـی شـجـاع و عـادل بـود .
زن حـسـن خـان کـرد جـنـوب دخـتـر مـرحـوم سـواری آقـا بـزرگ زنـگـنـه عـبـاسـونـد بـود و حـسـیـن خـان کـرد جـنـوب و حـسـن خـان کـرد جـنـوب پـدر بـزرگ آقـایـان کـرد زنـگـنـه کـه در مـنـطـقـه ی سَـرِلَـه مـیـداوود سـکـونـت دارند اسـت .
بـخـاطـر ایـنـکـه خـوانـیـن طـایـفـه ی مـکـونـدی لـیـارد انـگـلـیـسـی را پـیـش مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ در قـلـعـه تـل آوردند مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ در طــول چـنـد روزی کـه لـیـارد انـگـلـیـسـی در قـلـعـه ی قـلـعـه تـل اقـامـت داشـت او را هـر روز بـه هـمـراه خـود بـه شـکـارگـاه مـی بـرد و اجـازه نـداد کـه لـیـارد انـگـلـیـسـی بـه بـیـرون از قـلـعـه در بـیـن مـردم و طـوایــف مـنـطـقـه حـضـور پـیـدا کـنـد تـا مـطـالـب و اطـلـاعـات حـقـیـقـی را بـنـویـسـد و لـیـارد انـگـلـیـسـی تـاریـخـی را کـه نـوشـتـه اسـت صـحـیـح و مـعـتـبـر نـمـی بـاشـد .
مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـار لـنـگ لـیـارد انـگـلـیـسـی را بـه صـورت خـان بـه خـان بـه ایـذه فـرسـتـاد و بـه مـلّـا مـحـمـد و مـلّـا چـراغ تـحـویـل داد و بـعـد از چـنـد روزی کـه در ایـذه اقـامـت داشـت او را بـه صـورت خـان بـه خـان بـه سـوسـن فـرسـتـادنـد و بـعـد از سـوسـن او را بـه صـورت خـان بـه خـان بـه اصـفـهـان فـرسـتـادنـد .
دولـت افـشـار و دولـت قـاجـار بـر ضـدّ ایـل زنـگـنـه بـودنـد بـه ایـن خـاطـر کـه زنـگـنـه هـا حـکـومـت ظـالـم را قـبـول نـداشـتـنـد و زیـر بـار ظـلـم نـمـی رفـتـنـد .بـعـد از مـدتـی مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ در قـلـعـه مـسـتـقـر و سـاکـن شـد و اخـتـیـارات و حـکـومـت قـلـعـه را بـر دسـت گـرفـت و بـعـد از ایـنـکـه چـنـدیـن سـال از حـکـومـت مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ گـذشـتـه بـود شـخـصـی بـه نـام مـنـوچـهـر خـان مـعـتـمـدالـدولـه کـه گـرجـسـتـانی بـود بـه مـحـمّـد شـاه قـاجـار پـیـشـنـهـادی داد : کـه مـن را بـه عـنـوان نـخـسـت وزیـر خـودت انـتـخـاب کـن تـا تـمـام خـوانـیـن ایـران را تـسـلـیـم خـود کـنـم و در جـوابـش مـحـمّـد شـاه بـه او گـفـت کـه شـما قـرآن را قـبـول نـداریـد و مـنـوچـهـر خـان مـعـتـمـدالـدولـه در حـضـور مـحـمّـد شـاه قـاجـار سـوگـنـد یـاد کـرد کـه از ایـن پـس قـرآن را قـبـول دارم و مـحـمّـد شـاه قـاجـار بـا درخـواسـت وی مـوافـقـت کـرد و او را بـه عـنـوان نـخـسـت وزیـر خـود انـتـخـاب کـرد .
مـنـوچـهـر خـان مـعـتـمـدالـدولـه مـالـیـات سـنـگـیـنـی را بـر دوش مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ گـذاشـت تـا از عـهـده اش بـر نـیـایـد و هـمـیـن طـور هـم شـد و مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ را بـر کـنـار کـرد و بـه جـای وی عـلـیـرضـا خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ را در قـلـعـه مـسـتـقـر کـرد و حـکـومـت قـلـعـه را بـه وی داد .
هـمـان طـوری کـه مـنـوچـهـر خـان مـعـتـمـدالـدولـه بـه مـحـمّـد شـاه قـاجـار قـول داده بـود تـمـامـی خـوانـیـن ایـران را تـسـلـیـم کـرد بـه جـز خـان قـشـقـایـی در اســتـان فـارس را نـتـوانـسـت تـسـلـیـم خـود کـنـد .پـس هـر روزی مـورّخـی یـا تـاریـخ نـویـسـی بـنـویـسـد کـه قـبـل از مـحـمـد تـقـی خـان کـیـان ارثـی چـهـارلـنـگ قـلـعـه ی قـلـعـه تـل مـتـعـلـق بـه کـسـی دیـگـر بـه غـیـر از کـرد زنـگـنـه هـا ( حـسـیـن خـان کـرد جـنـوب و حـسـن خـان کـرد جـنـوب ) و سـواری آقـا بـزرگ زنـگـنـه عـبـاسـونـد بـوده کـامـلـا کــذب اسـت و بـرای گـفـتـه هـای خـود اسـنـاد و مـدارک مـعـتـبـر در دسـت دارم .
بـنـابـر ایـن کـتـابـی کـه لـیـارد انـگـلـیـسـی در سـفـرنـامـه اش بـه ایـن مـنـطـقـه نـوشـتـه اسـت نـامـعـتـبـر مـی بـاشـد .
و در ضـمـن در پـایـیـن تـمـامـی امـلـاک مـنـطـقـه ی قـلـعـه تـل و ۱۱ پـاچـه آبـادی کـه مـتـعـلـق بـه سـواری آقـا بـزرگ زنـگـنـه عـبـاسـونـد بـود کـه از طـایـفـه ی شـیـرآلـی خـریـد مـشـخـص اسـت .
برای دیدن اسناد اینجا کلیک کنید.
منبع مطالب:
ویکیپدیا
تــاریـــخـــچـــهٔ ایــــل جـــلـــیـــل زنـــگـــنـــه - مطالب ابر نوشته آقای امیـــر حســین زنـگـنـه مـنـش
برگرفته از کتاب ایذه در گذز تاریخ، ج 1 ،نوشته ی آقای منصور امانی.