از قصر قاجار تا زندان قصر، تا باغ موزه قصر
سلام
فتحعلی شاه در دومین سال سلطنتش در سال 1213 ه.ق (1176ش) دستور داد تا در خارج از تهران آن زمان ، قصری ساخته شود. محل قصر در جایی انتخاب شد که در آن روزگار خرم‌آباد نام داشت. این بنای وسیع که در راه قدیم تهران به شمیران قرار داشت، در بالای تپه‌ای واقع بود، و چهار برج مراقبت در چهارسوی آن قرار داشت. در ضمن این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و از این جهت بیشتر از آن که به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت. باغهای بسیار بزرگی در اطراف این بنا واقع بود، که بوسیله استخرها و نهرهای زلال و پُرآبی از یکدیگر مجزا می‌شدند؛ و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود که چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران، تهران، خرابه‌های ری و نجف آباد، کاخ‌های اشرف آباد و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند.
این مجموعه دارای یک عمارت بزرگ شامل اندرونی و بیرونی، باغ و کلاه فرنگی بود و این بنا به قصر قجر یا تخت قجر معروف شد.
قصر قجر، باغ مشجر بزرگی بود که پس از عبور از در بزرگ آن، معروف به «در چوبی» و پشت سر گذاشتن دهلیزهای کوتاه به فضای مشجری می‌رسید که جاده شوسه آن به سوی شمال محوطه می رفت و انسان را در برابر بنای بزرگ و کهن و تیره قرار می‌داد. از ویژگی های این بنا آن است که در بالای تپه قرار گرفته و بنایی سه طبقه بوده است که طبقه سوم آن شامل یک اتاق بزرگ می شد که از چهار طرف مناظر اطراف آن قابل دیدن بود و چهار برج در چهار سوی آن قرار داشت که هر یک دارای اتاقی بود. بر دیوارهای بنا تصاویر شاهزادگان قاجار نقاشی شده بود. در بین تصاویری که بر روی دیوارها بود، تصاویر جنگ های چنگیزخان مغول و تیمورلنگ نیز دیده می شد که قاجارها ادعا می کردند که نسبشان به آنها می رسد. همچنین در این بنا، نقوش برجسته‌ای که چهار زن که یکی از آنها سر تا پا مسلح بود را نشان می‌دادند، حجاری شده بود.
ناصر نجمی در کتاب دارالخلافه تهران تزئین داخلی اتاق‌ها را نظیر اغلب ساختمانهای مجلل ایرانی دانسته و نوشته‌است که این تزئینات عبارت بودند از: آینه کاری، گچکاری، اکلیل کاری، نقاشی‌های عجیب و ساده و بی پیرایه‌ای از صحنه‌های حماسی ایران که با تصاویری از زندگی چنگیزخان و تیمورلنگ به هم آمیخته بود.
پیر آمدی ژوبر فرستاده ناپلئون به دربار فتحعلی شاه به سال ۱۲۲۱ قمری نیز از این نقاشی‌ها در کتاب مسافرت به ایران و ارمنستان، یاد کرده‌است.
ژوبر که فرستاده مخصوص ناپلئون بناپارت به دربار فتحعلیشاه بود در اوایل عصر قاجاریان از این مکان دیدن کرده‌است، در مورد آن می‌نویسد:
قصر قاجار بر فراز تپه‌ای واقع و بنایی است بسیار زیبا که با آجر ساخته شده و باغ بسیار بزرگی بر آن احاطه دارد. نهر آبی نیز از وسط باغ جاری است که پس از تشگیل حوض‌ها و فواره‌ها، در جایگاه زیردست گم می‌شود. عمارت قصر در نهایت جلال و شکوه تزئین شده و نقاشی‌هایی در کمال ظرافت و دقت در آن انجام شده‌است که زینت افزای آن است. اعلیحضرت سه ماه اول سال ایرانی که با مارس و آوریل و مه سال ۱۸۰۶ مسیحی مطابقت داشت، در این قصر گذرانیدند.
گاسپار دروویل، افسر فرانسوی که در اواسط سلطنت فتحعلی شاه در تهران به سر می‌برد در خاطراتش می‌نویسد:
پادشاه مقداری از اوقات خود را در فصل خوش هوا در خانه تفریحی که در یک فرسنگ و نیمی تهران ساخته می‌گذراند. این خانه که بیشتر به سبک اروپایی است، چون بر روی تپه‌ای مشرف به شهر واقع شده کاملاً نمودار است. این خانه و باغهای پلکانی وسیع و درختان زیادشان، بسیار فرحبخش اند... پادشاه به سبب دلبستگی فراوانش به تهران، این قصر را تخت قاجار نامیده.
همچنین بنجامین سفیر آمریکا در ایران درباره این قصر می‌نویسد:
قصر دیگر که در شمال تهران واقع است قصر قاجار نامیده می‌شود که از نقاط خوش منظره و بسیار زیبای تهران به شمار می‌رود. شاه کنونی ایران که مانند اسلاف خود علاقه زیادی به شکار دارد همیشه قبل از شکار به این قصر می‌رود و پس از استراحت کوتاهی عازم شکار می‌شود
اوژن فلاندن، قصر قاجار را چنین توصیف کرده است: « فتحعلی شاه قصری جهت تابستانش برپا کرده است که نامش قصر قاجار است. سطح این قصر، بزرگ و قابل توصیف است. باغاتی برای آمفی تئاتر و چندین مهتابی دارد که با پلکان‌هایی متعدد، قصر را از پارک جدا می‌سازد. منازل قصر قاجار آینه و نقاشی‌های بسیار دارد.»
در دوره ناصرالدین شاه (سال ۱۲۸۶ه . ق) در بنای قصر تغییراتی به وجود آمد و ملحقاتی به آن اضافه شد ولی این قصر از اواخر دوره ناصرالدین شاه کارائی اصلی خود را از دست داد. قصر قاجار با کم توجهی روبه‌رو شد و اردوی سالانه فوج قزاق در محل قصر برپا شد و در دوره مظفرالدین شاه باغ قصر قاجار و باغشاه به دست اداره ژاندارمری افتاد. این قصر در سال 1284هجری شمسی بر اثر بارش شدید باران و وقوع سیل تخریب شد.
عمارت کلاه فرنگی قجر
عمارت کلاه فرنگی در زمان حال
عمارت کلاه فرنگی و اب نما با فواره های کنار آن
در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت امور خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود. این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود. با کودتای 1299 هـ. . ق و روی کار آمدن رضا میرپنج، سقف ساختمان نظمیه با توپ ویران شد و زندانیانی که در ساختمان بلدیه محصور بودند، همگی آزاد شدند و عملا زندان از بین رفت اما با در دست گرفتن حکومت توسط رضاخان و ایجاد رعب و وحشت در ایران، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود.
پس از شرکت نمایندگان اداره نظمیه در کنگره بین الملی مجرمان و زندان ها در شهر لندن ، نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مامور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد. او قصر وسیع قاجار را برای ساخت زندان انتخاب کرد و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید . با انتخاب این مکان، بودجه لازم به سرعت تامین شد و سرانجام زندان قصر با ۱۹۲ اتاق برای محبوسان که ۹۶ اتاق آن جمعی و مابقی انفرادی بودند و علاوه بر آن قسمت مریض خانه با شش اتاق شش نفری و شش اتاق یک نفری برای زندانیان مریض ساخته شد و زندان قصر در کل با گنجایش ۸۰۰ نفر محبوس در روز ۱۱آذر ۱۳۰۸ افتتاح گردید . بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود.
عکس زندان قصر در سال 1337
اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضا شاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان محبوس گردید. مجله خواندنیها در مردادماه سال 1328 ماجرای حبس او را اینطور نوشته بود: «هنگامی که سرتیپ درگاهی ساختمان زندان قصر را به پایان رسانید از شاه تقاضا کرد که از محل زندان جدید بازدید کند. شب آن روز شاه خواب دیده بود که در مسیرش چاهی حفر کرده و سر آن را پوشانده‌اند و وقتی که نزدیک چاه می‌رسد دورخیزی کرده از روی آن می‌پرد. البته شاه به خواب معتقد نبود ولی هرگز نمی‌توان انکار کرد که در خواب تأثیر و راز عجیبی نهفته است... شاه آن روز خسته و عصبانی به نظر می‌رسید، تیمورتاش پشت سر شاه یک قدم عقب‌تر بود و عده‌ای از رجال و معاریف و سران سپاه نیز همراه شاه بودند. سرتیپ درگاهی هم پیاپی درباره ساختمانهای جدید توضیح می‌داد، اطاقها و کریدورها و سلولها یکی پس از دیگری بازدید شد.
عکس زندان قصر در سال 1337
سرتیپ درگاهی دویده و در بند آهنین را باز کرد، تا اینکه خواست شاه پا در درون دربند آهنین زندان بگذارد، یک مرتبه تیمورتاش که موقعی مناسب‌تر از آن نمی‌دانست به شاه نزدیک شده آهسته گفت: این سرتیپ درگاهی مورد اعتماد نیست. این مرد ممکن است که جنایت کند. هم‌اکنون که اعلیحضرت و معاریف و سران سپاه وارد این بند می‌شوند اگر درگاهی با یک حرکت سریع در بند را ببندد چه خواهد شد و چگونه ممکن است این در را باز کرد... اساساً اصراری که برای ورود به درون بند دارد خود بهترین دلیل این است که خیالی در مغز خود پرورانده است، بنده صلاح نمی‌دانم وارد بند شوید. گویا شاه به یاد خواب دیشب افتاده یک باره پا را کشیده و از نزدیکی در بند دور شد... در این هنگام شاه نگاهی به درگاهی کرد. نگاه خشمگین و نگاه تیمورتاش مظفرانه بود. نکته جالب توجه اینجاست که رنگ چهره درگاهی نیز پریده بود...»
به جز درگاهی که چند ماه بعد آزاد شد و ریاست اداره نظام وظیفه را به عهده گرفت، قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی و علیمردان خان بختیاری از زندانیان معروف این زندان هستند.
فرخی یزدی، شاعر سیاسی و پرآوازه ایرانی که خود از مقتولین دوران رضا شاه به شمار می‌رود، غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» که مفقود شده است. همچنین بزرگ علوی نیز در آثار خود به این زندان و خاطرات خودش از آن اشاره نموده است .
ساختمان زندان سیاسی در دوره پهلوی دوم به بهره‌برداری رسید و به‌تدریج تا سال 1357 میزبان زندانیان سیاسی و روحانیون مشهور از جمله بخارایی، نواب صفوی، صفار هرندی، خلیل طهماسبی، آیت الله طالقانی، مرتضی مطهری، اکبرهاشمی رفسنجانی و بسیاری دیگر مانند اعضای حزب ملل اسلامی، اعضای نهضت آزادی، سوسیالیست‌ها، شرکت کنندگان در قیام ۱۵ خرداد، اعضای احزاب مؤتلفه، اعضای گروه فدائیان خلق، تعدادی از چریک ها و نیز تعدادی از حزب توده بود.
حتی در دوره پهلوی و بعد از کودتای 28 مرداد سال 32 عزت الله انتظامی و احمد شاملو هم به دلیل فعالیت های هنری و فرهنگی شان دستگیر و به زندان قصر فرستاده شدند.
تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، بزرگترین و معروفترین مورد فرار از زندان قصر، در زمان رضاشاه مربوط به سید فرهاد نامی از مخالفین رضا شاه بوده است و در زمان محمدرضاشاه نیز معروفترین فرار مربوط به اشرف دهقان از مبارزین مسلح می‌باشد. اندکی پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران، درهای زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد. در میان خلاص شدگان از زندان، دو آمریکایی متهم به اختلاس نیز حضور داشتند که ماجرای فرار آنها توسط نویسنده آمریکایی کن فالت نگاشته شد و فیلم فرار عقابها نیز از روی آن ساخته شد. سید فرهاد از اهالی روستای سه (soh) از توابع نطنز بود. در مورد او و دو نفر دیگر کتابی بنام سه مرد عجیب نوشته شده است.
زندان قصر در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی محل حبس و محاکمه تعدادی از مسوولان رژیم سابق بود. از زندانیان معروف پس از انقلاب می‌توان به امیر عباس هویدا و اغلب اعدام شدگان رژیم پهلوی اشاره کرد. از دیگر زندانیان این زندان را می‌توان پری بلنده و سیدمهدی بلیغ نام برد. این زندان پس از انقلاب، محل حبس زندانیان غیرسیاسی شد و در سال 1382 به دلیل حضور زندان در میانه شهر و بافت قدیمی و فرسوده آن، تصمیم به تعطیلی این زندان تاریخی گرفته شد. ابتدا قرار بود این فضا تبدیل به مکانی تجاری و برج های عظیم شود .
این مکان ، محل ملاقات زندانیان با خانواده هایشان بود و برای آزار بیشتر آنها طوری طراحی شده بود که باید زندانیان و ملاقات کنندگان با صدای بلند حرف بزنند تا صدای همدیگر را بشنوند و شما تجسم کنید همه افراد سالن داد بزنند!
در سال ۱۳۸۳این زندان تعطیل و شهرداری شروع به تخریب بخشهائی از زندان نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری شد . البته در این میان تا قبل از ثبت محل، زندان زنان سیاسی تخریب شد.
اما در سال 1386 با دستور مستقیم شهردار تهران، جهت حفاظت و صیانت از یادمان های انقلاب اسلامی و گذشته سیاسی ایران و همچنین تراکم بالا و نیازمندی منطقه به اماکن تفریحی و مراکز فرهنگی تصمیم به تبدیل این زندان به باغ - موزه شد.
زورخانه زندان قصر از دیگر بخش های جذاب این موزه است. هم چنین می توان به کتابخانه و مرکز تحقیقات و گالری های مختلف اشاره نمود.ساختمان روبه روی درب اصلی همراه با برج نگهبانی و نورگیر، برج دیدبانی و منبع آب در شمال شرقی زندان، ساختمان مدرسه اندرزگاه 12 یا بند کارگری از بناهایی هستند که در این مجموعه حفظ شده اند.
از دیگر بخش های باغ موزه مربوط به شاعر نامدار کشورمان، فرخی یزدی است که یکی از زندانیان سیاسی در دوره رضاخان بود. دیوار های سلول این شاعر لب دوخته تا ارتفاع قد او پوشیده شده از شعرهای کنایه داری که نسبت به نظام رضاخانی سروده شده اند. هم چنین تندیسی از فرخی یزدی که در حال سرودن شعر با نام مستعار "شاعر لب دوخته" در این مکان قرار گرفته است.
در محوطه حیاط زندان قصر چهار چوبه دار که نماد اعدام سید مجتبی نواب صفوی و یارانش که در حیاط همین زندان به رگبار بسته شده اند، وجود دارد.
در تاریخ 12 دیماه سال 1292 هجری شمسی و در یک روز سرد زمستانی مردم طهران برای اولین بار شاهد پرواز طیاره در شهر خود بودند این هواپیما از نوع بلریو و ساخت کشور فرانسه به خلبانی یک جهانگرد هوانورد بنام کوزمینسکی از کشور روسیه پس از آنکه بر فراز شهر چرخی زد ، در میدان دیویزیون قزاق در باغ ملی فعلی فرود آمد ، به جهت مناسب نبودن محل فرود ، هواپیما با لوله توپ های مستقر در میدان برخورد و آسیب دید ، اهالی طهران مشتاقانه برای دیدن این پرنده آهنین بال به دور آن گرد آمدند ، کوزمینسکی هواپیمای آسیب دیده را به مرکز تعمیرات قشون ایران منتقل نمود و با کمک کارمندان فنی قشون نظامی ایران زیر نظر معین نایب (استوار) حسن بیک هواپیما را تعمیر و مجددا آماده پرواز نمود.
کوزمینسکی پس از تعمیر ، محل قصر قجر (باغ موزه قصر فعلی) را برای بلند شدن از زمین مناسب تشخیص داد و هواپیمای تعمیر شده را به وسیله گاری به این مح منتقل و به پرواز درآورد. لذا در خرداد ماه سال 1393 هجری شمسی ، به ابتکار نیروی هوایی ارتش جمهوری (مرکز مطالعات راهبردی) و همکاری شهرداری تهران (باغ موزه قصر ) مراسم گرامیداشت یکصدمین سال پرواز بر فراز آسمان ایران برگزار گردید و طی مراسمی ضمن قدردانی از هوانوردان یکصد سال پرواز در آسمان ایران از از یادمان که جهت ثبت این واقعه تاریخی ساخته شده رونمایی گردید.
زمین آموزش و بازی اسکیت برای بچه ها
کافی شاپ پارک زندان قصر
نمایی دیگر از پارک زندان قصر
آدرس این باغ موزه : خیابان شریعتی ، خیابان پلیس - از سمت میدان سپاه یا اتوبان صیاد شیرازی از طریق خروجی پلیس، درست به درب ورودی باغ موزه قصر می رسید.
تهرانیان و مسافران عزیز را برای دیدن این باغ موزه دعوت میکنم .