سه گنبد ارومیه
سلام
.
بنای تاریخی سه گنبد عبارت است از سکوی بلندی که به شکل استوانه و مدور با دو نوع مصالح سنگ و آجر ساخته شده است.بخش‌های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود 3/6 از سنگ‌های تراش خورده خاکستری رنگ بوده و از این بخش به بالا تمامی مصالح بنا از آجرهای چهار گوش است.این بنا از دو بخش سرداب (محل دفن) و شیون گاه ( معبد ) تشکیل شده است و دو ورودی مستقل دارد.
قطر بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر می باشد. ساختمان فعلی دو طبقه است و در چهار سمت آن دریچه‌هایی وجود دارد.طبقه اول به نام سردابه خوانده می شود که دارای پوششی قوس‌دار است و بدین وسیله از طبقه دوم مجزا می‌شود. مقبره دارای دو در در طبقه پایین و بالا است که در پایینی آن از جنس آهن در دوره های بعدی به بنا الحاق شده و در طبقه بالایی آن نیز از نوع درهای دو لنگه چوبی است که با توجه به عکس‌های قدیمی این در نیز جزء الحاقات دوره های بعدی بنا به شمار می‌رود. درب کوچک طبقهٔ اول 1 متر و 70 سانتیمتر ارتفاع دارد. طبقهٔ دوم که اتاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع دو و نیم متر است.
به عبارت دیگر، بناى استوانه‌اى شکل مدور داراى دخمه ایست که قسمت فوقانى آن را به وسیلهٔ آجر تبدیل به بنایى شامل اطاق مقبره کرده‌اند و مدخل آن در یک قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده و در بدنهٔ استوانه‌اى برج تعبیه شده است؛ درگاه ورودى آن در میان طاق‌هاى سطحى واقع شده و از لحاظ معمارى زینت خاصى به آن بخشیده است.تزئینات سر در ورودی مقبره در نوع خود کم نظیر می‌باشد و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزئین شده است. نکته بسیار جالب در این مقبره، سر در مزین به نقش و نگارهای بدیع و زیبای آن است ،زیرا با وجود اینکه در آن زمان کاربرد تزئینات کاشی رواج داشته است در این مقبره کوچکترین اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود.
اما نکته ای که تا حدی رفع اعجاب می کند این است که حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد را با سنگ ساخته اند، به این دلیل که معماران عادت داشته اند بعضی قسمت های تزئینی را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند، حال اگر این اختلاف را با کاشی مجسم نکرده اند چنانکه در مراغه یا نخجوان چنین بوده است. شاید بدین دلیل که در ارومیه وسایل کار موجود نبوده است.
سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و بر جا می باشد. طبقه دوم بنا مانند سایر مقابیر دوره سلجوقی روی سردابه احداث شده است.شکل نقشه آن از بیرون مدور و از داخل چهارگوش است و مقبره دارای دو نورگیر در دو طرف بنا به صورت شمالی، جنوبی است که به وسیله چهار کانال با دو فضای طبقه بالا و پایین ارتباط دارد. هرچند در بیشتر نوشته‌ها به عنوان نورگیر از آن نام برده شده اما با توجه به موقعیت قرارگیری آن‌ها و دریافت نور ضعیف به داخل، می‌توان گفت که به عنوان روزنه‌هایی برای کوران هوا به وجود آمده است. به نظر می رسد قبوری داخل این بنا موجود باشد و برای پوشانیدن این قبور از طاق آجری استفاده شده است .
برخی از مورخین عقیده دارند که این بنا به جای آتشکده‌ای از دوره ساسانی احداث شده است، ولی هیچ گونه سند معتبری مبنی بر صحت این ادعا وجود ندارد. دلایلی که این مورخان ارائه می دهند این است که این بنا در سه طبقه و شبیه دوره ساسانی ساخته شده که دو طبقه اصلی آن یک سردابه و در طبقه دوم محل عبادت بوده که بر روی گنبد ، گنبد کوچکتری است که این بنا را به سه گنبد تبدیل کرده است. همچنین دلایلی که احتمال می دهند این بنا از دوره ساسانی است یک پلکانی بودن ورودیه به محل عبادتگاه است که در بناهای اسلامی نظیر آن دیده نمی شود. دلیل دیگر احتمال وجود آتش در طبقه سوم و دلیل سوم اثر دست معمار زن که موردی نادر در بناهای اسلامی است. معمولا در زمان ساسانی معماران اثر دست خودشان را به مانند یک امضا در جایی که بنا می کردند می گذاشتند.البته دو اثر دست مردانه هم در این بنای زیبا وجود دارد. به هرحال در دوره سلجوقیان این نوع بنا ها رواج پیدا کرده است و در بعضی از شهر ها هم نمونه های باقی مانده آن موجود است و در دوره ایلخانی هم نمونه هایی ساخته شده است. هرچند همانطوریکه اشاره شد تمام تزئینات مربوط به دوره سلجوقی است .
گفتنی است: آرامگاه پس از مسجد بیشتر از هر نوع بنای معماری در روزگار اسلـامـ ایران مورد توجه بوده و در بافت جامعه و فرهنگ ایرانی ریشه دوانیده و کمتر شهری در این کشور است که سهمی از چنین بناهایی نداشته باشد. در عصر سلجوقی، سیر تحول آرامگاه سازی دوره اسلـامی ایران، روندی رو به رشد و ترقی در پیش گرفت. ترکان سلجوقی موفق شدند که یک حکومت نمونه ایرانی اسلـامی را خلق و ارائه کنند و در این میان نقش اصلی بر عهده وزیران بزرگ ایرانی آل سلجوق چون خواجه نظامـ الملک طوسی بود. مساجد جامع و بناهای آرامگاهی عصر سلجوقی مهمترین نمونه‌هایی هستند که نشان گر تعالی هنر و معماری این دوره هستند. در میان بناهای آرامگاهی نیز برج‌ها از مهمترین گونه این بناها به شمار می‌روند.
مقصود از برج، آن دسته از بناهای آرامگاهی است که به صورت منفرد با طرح‌‌هـای استوانهای، مکعبی، چند ضلعی و گاه پره دار با پوشش گنبدی از نوع دایره کمـ خیز و رک ساخته شده و سابقه طولـانی در معماری اسلـامی ایران دارد. احتمال می ر‌ود تشابه ظاهری این دسته از بناها با برج‌های حصارهای دفاعی سبب نامگذاری آن‌ها به برج شده است. این دسته از آرامگاه‌ها از جمله بهترین نمونه‌های آرامگاهی ایران هستند که تا کنون به همراه تزئینات هندسی و کتیبه‌های تاریخی سالمـ بر جا مانده‌اند. در طراحی برج‌ها و مناره‌های دوره سلجوقی از اشکال متنوعی چون چهار گوش، دایره، چند ضلعی ساده، چند ضلعی مضرس استفاده شده است. بنای سه گنبد شهرستان ارومیه به عنوان مقبره یا آرامگاهی از نوع دایره‌ای شکل است که در ادامه مطالب مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دلیل مهارت معمار سه گنبد آن است که در برجی استوانه ای شکل قبلا اتاقی مربع تعبیه کرده و مجددا تربیع بنا را با تدابیر معماری مبدل به تدویر کرده آنگاه گنبد را بر آن برافراشته است. نکته مهم هنری این بنا گذشته از گنبد رفیع و مقرنس کاری که در حدود 9 متر ارتفاع دارد، رنگ آمیزی و تزئینات سنگی است که جلوه خاص به این بنا داده است. بر اساس این گزارش تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و برای اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف "ن . خانیکوف" این برج به دنیای هنر شناسانده شد و تحت شماره 242 جز آثار باستانی ثبت شده است.
از جمله مرمت و حفاظت های انجام شده توسط سازمان میراث فرهنگی برای این بنا می توان به عایق کاری و اجرای آجر فرش پشت بام، بند کشی کامل نمای آجر مقبره، احیای پوشش از بین رفته سردابه و محوطه سازی و اجرای سنگ فرش به صورت قلوه چین اشاره کرد.
آرامگاه سه گنبد در مرکز بافت قدیمی شهر ارومیه، میدان جانبازان ، یکی از کوچه‌های منشعب از خیابان استاد برزگر قرار گرفته است.به منظور محصور کردن حریم و جلوگیری از هرگونه صدمه به تزئینات آن، پیرامون محوطه سه گنبد با نرده‌های فلزی و محوطه سازی محصور شده است. سه گنبد در زمینی که اطرافش را قبور زیادی اشغال نموده ساخته شده است، و احتمالا زمین مزبور صحن آن بنا بوده که عده ای را به لحاظ قدسیت محل در آنجا دفن کرده اند.
