حمام نواب تهران

بنام خدا

در این روزگار که مردم تهران درگیر مشکلات و گرفتاری های روزمره هستند، شاید کمتر کسی به فکر سفر و دیدن اماکن گردشگری ایران بیفتد ولی شما می توانید فقط با چند هزار تومان به تهران قدیم سفر کنید. شاید بیشتر کسانی که در تهران زندگی می کنند اطلاع چندانی از آثار باقی مانده تهران قدیم نداشته باشند. اگر دوست دارید گشت و گذاری در طهران داشته باشید می توانید به چهار راه سیروس در خیابان 15 خرداد بروید. خیابان امامزاده یحیی و خیابان جاویدی که کمی جلوتر از چهارراه به سمت خیابان ری قرار دارد، خود نمونه ای از خیابان های طهران است که هنوز با اون مردم صاف و ساده و مهربانش حال و هوای قدیم را دارد. این محله دارای چندین اثر قدیمی است که از آنها می توان به خود امامزاده و درخت چند صد ساله آن، خانه کاظمی، حمام نواب، خانه شهید مدرس، خانه دبیرالملک، خانه مهر انگیز کامبیز ( خانه پدر سالار یا خانه فرهنگ امامزاده یحیی) و خانه فخرالملوک ( رستوران نان و نمک) اشاره کرد.

منطقه 12 با 164 بنا و بافت تاریخی بیشترین حجم از بافت تاریخی را در خود جای داده است که بخشی از این بناها توسط سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شود و بخش دیگری توسط شهرداری مرمت و بازسازی می‌شوند. این محله قدیمی، دارای ارزش‌های خاص معماری و شهر سازی شامل بافت مسکونی، راسته، گذرهای ارتباطی، فضای شهری خصوصی و عمومی است. این محله، با توجه به تخریب‌های ناشی از ساخت و ساز جدید، بخش عمده ای از ساکنان خود را از دست داده است و اقشار جدید با تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در این محله سکنی گزیده اند.

در فرهنگ ایرانی و تا پیش از دوره معاصر، حمام فقط جایگاه شستوشو نبود، بلکه از آن فراتر، یک مکان ارتباطی برای دیدار مردم و کسب اخبار و پرس و جو از احوال یکدیگر بود.

  در حمام بود که مردم، دختران را برای پسران خویش خواستگاری میکردند؛ اگر پسری برای دختر دم بختشان پا پیش گذارده بود، دزدانه، سر تا پایش را برانداز کرده و سلامت جسمش را می سنجیدند؛ حمام عروسی و زایمان میگرفتند و دیگران را به جشن و شادی خویش فرامیخواندند؛ خستگی تن را با مشت و مال دلاک و خستگی روح را با درد دلهای دوستانه به در میکردند؛ رگ میزدند و سبک میشدند؛ آب تنی میکردند و شادمان میگشتند و خلاصه حمام را در جایگاه یک نهاد اجتماعی پراهمیت می نشاندند.این روح حمام بود، اما جسمش نیز دست کمی از روحش نداشت. نه تنها با کاشیکاریها، نقاشیها و آهک بریها و حجاریهای استادانه، نمایشگاهی از هنرهای گوناگون را پیش چشم می نهاد، بلکه معماریاش از گستره و ژرفای دانشی حکایت میکرد که آزمون دشوار سدهها و هزارهها را از سر گذرانده بود. این همه زمانی بود که حمام به خانههای مردم راه نیافته بود و فقط معدودی از خانه های اعیان و اشراف دارای حمام اختصاصی بودند.

 

  با آغاز دوران جدید و پیشرفت تکنولوژی (از جمله لوله کشی آب)، حمام نیز این فرصت را یافت که به خانه همه مردم راه پیدا کند و این سرآغازی برای از رونق افتادن حمام های عمومی و تخریب آنها بود. برای نمونه، در اواخر دوره قاجار، تهران صاحب 182 حمام بود و تقریبا به ازای هر 1400 نفر از جمعیت 250 هزار نفری شهر، یک حمام وجود داشت، اما حالا از این تعداد شاید کمتر از 20 تا باقی مانده باشد، غالبا هم به شکل متروک و نیمه ویران تبدیل گردیده اند. با این حال در سراسر ایران، حمامهایی هستند که به علت نفیس بودن  معماری یا علل و اسباب دیگر از گزند تخریب به دور مانده و تبدیل به موزه، رستوران، نمایشگاه و از این قبیل شده اند. یکی از این حمام ها که بخت با آنها یار بود، حمام نواب است که نه تنها از ویرانی نجات یافت، بلکه به طور اساسی مورد مرمت قرار گرفت. این حمام در محله عودلاجان نزدیک به بازارچه امامزاده یحیی بود.

حالا چرا این حمام نجات یافت؟  حمام نواب نجات خود را بیشتر مدیون لوکیشن یکی از به یادماندنی ترین فیلمهای تاریخ سینمای ایران، یعنی فیلم قیصردانست؛ همان جایی که قیصر در آن «کریم آبمنگل» را خلاص کرد! از آن زمان نام حمام نواب بر سر زبانها افتاد و هرچقدر که گذشت و فیلم قیصر نوستالژیکتر شد، عده بیشتری به دیدار این حمام راغب شدند. به خاطر اینکه بانیان  این بنا دختران فردی به نام نواب ، به نامهای سارا سلطان خاتون و سارا حاجر خاتون  بوده اند، به این نام معروف شده است .

نقشه هایی از تهران مربوط به سال 1275 قمری در دست است که در آن حمام قیصر جانمایی شده و این یعنی این که حمام نامبرده حداقل 160 سال قدمت دارد.این حمام تا چند سال پیش هم دایر بود تا این که به دلیل کمبود مشتری تعطیل شد. سپس شهرداری آن را از مالکانش خرید و مرمت کرد. البته در حین این مرمت بخشی از متعلقات حمام مثل کمدهای سربینه و دوشهای قدیمی از میان رفت و حال و هوای دهه 40 و 50 حمام مخدوش شد.

 

حمام نواب اکنون تبدیل به نمایشگاه صنایع دستی شده است؛در حالی که نه فضای حمام سنخیتی با صنایع دستی دارد و نه کسی برای خرید صنایع دستی به چنین جایی در قلب کوچه پس کوچههای مرکز تهران میرود. به هرحال دیدن این حمام طالبان زیادی دارد که شما نیز میتوانید یکی از آنها باشید.حمام نواب در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۶۲۲۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معرفی حمام نواب

حمام نواب از جمله آثار دوره ی قاجار شهر تهران است و در خیابان ۱۵ خرداد شرقی کوچه بیک دامغانی (بازارچه نواب سابق) قرار دارد. این حمام در اولین نقشه های تهیه شده تهران وجود دارد و به نام گذر حمام نواب ذکر شده است. حمام نواب در سال ۱۳۹۰ تغییر کاربری داد و به همت شهرداری منطقه ۱۲ و اتحادیه صنایع دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع دستی شهر تهران تبدیل شد.

معماری

حمام نواب دارای بخشهایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون است. مصالح به کار رفته در ساخت این بنا شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است. در این بنا پس از مرمت، از سیمان نیز برای حفظ آن استفاده شده است. چیزی که در معماری این بنا مشهود است کاربندی و وجود آهک روی سطح بنا بسیار محدود بوده که حاکی از وجود تزیینات قابل توجه در آن است و نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد. این حمام دارای کتیبه کاشیکاری شده بوده ، که  از آن برای صحنه های از فیلم قیصر استفاده شده است. حمام نواب برای جلوگیری از اتلاف گرما و امکان استفاده از آب قنوات و چشمه ها برای استحمام، پایینتر از سطح زمین ساخته شده است.

معماری غالب  حمام های عمومی ایران ؛ استحمام به شرط نچاییدن!

حمامهای ایرانی معماری خاصی دارند که کاملا متناسب با اقلیم و فرهنگ این کشور باستانی است. اگرچه فضاهای حمامها بسته به محلی که در آن قرار گرفته اند، تفاوتهایی با هم دارد، اما همه آنها کمابیش بر اساس الگوی واحدی ساخته شدهاند. در نتیجه، فضاهای حمام و چگونگی استفاده از آنها را میتوان به این ترتیب شرح داد:

1- بینه: وقتی کسی وارد حمام می شود، از دالانی نسبتا دراز و پیچ در پیچ گذر می کند تا به بینه برسد. بینه در واقع رختکن حمام به حساب می آید، جایی در آن نشسته  تا کم کم به هوای گرم و مرطوب عادت کرده  و به قول قدیمیا نچایند! بعد از آن که آرام  میگرفتند، لباسها را درمیآوردند و راهی گرمخانه میشدند.

 

2- میان در: میان بینه و گرمخانه، فضای دیگری بود به نام «میان در». در آن جا، یکی دو سکو برای انداختن لنگ قرار داشت و خلوتی برای ستردن موهای زاید.راهروی بلندی هم از میان در منشعب و به آبریزگاه (دستشویی) ختم میشد.

 

3- گرمخانه: فضای بعدی، گرمخانه بود؛ جای سر و تن شستن. خزانه یا خزینه که به عبارتی آب انبار حمام بود، درگرمخانه قرار داشت. حمامها دو خزانه آب گرم و آب سرد داشتند و در حمامهای بزرگتر، یک خزانه آب ولرم هم به این دو افزوده میشد. گاه نیز حمام دارای چال حوض (استخر) بود تا وسیله شنا و آب تنی مردم برقرار باشد.

4- تون: به کانون آتش حمام «تون» میگفتند. در اینجا آب را در دیگ بزرگی به نام دیگ هفت جوش که ترکیبی از روی، مس، قلع و سرب و چند چیز دیگر بود، میریختند و زیرش آتش میافروختند. این دیگ در برابر حرارت زیاد، مقاوم بود. همچنین گرما را در خود نگاه میداشت و دیر به سردی میگرایید.آتش زیر سنگ هفت جوش، دود و دم زیادی را به وجود میآورد که از آن برای گرم کردن هوای حمام بهره میبردند. دود و آتش را به تونلهایی که زیر کف حمام ساخته بودند و «گربه رو» میخواندند، هدایت میکردند و بدین وسیله سنگ کف حمام و در نتیجه هوای حمام گرم میشد. در ساختمانهای امروزی، این کار را شوفاژ انجام میدهد.

حمام نواب یکی از مقاصد گردشگری تهران است که همه ساله، به خصوص در تعطیلات نوروز به واسطهی برگزاری تورهای تهرانگردی، گردشگران زیادی را به سوی خود جلب میکند. این حمام از حمامهای قدیمی به شمار میرود که تغییر کاربری داده و همچنان فعال است.