خانه یا عمارت کاظمی تهران

بنام خدا

در این روزگار که مردم تهران درگیر مشکلات و گرفتاری های روزمره هستند، شاید کمتر کسی به فکر سفر و دیدن اماکن گردشگری ایران بیفتد ولی شما می توانید فقط با چند هزار تومان به تهران قدیم سفر کنید. شاید بیشتر کسانی که در تهران زندگی می کنند اطلاع چندانی از آثار باقی مانده تهران قدیم نداشته باشند. اگر دوست دارید گشت و گذاری در طهران داشته باشید می توانید به چهار راه سیروس در خیابان 15 خرداد بروید. خیابان امامزاده یحیی و خیابان جاویدی که کمی جلوتر از چهارراه به سمت خیابان ری قرار دارد، خود نمونه ای از خیابان های طهران است که هنوز با اون مردم صاف و ساده و مهربانش حال و هوای قدیم را دارد. این محله دارای چندین اثر قدیمی است که از آنها می توان به خود امامزاده و درخت چند صد ساله آن، خانه کاظمی، حمام نواب، خانه شهید مدرس، خانه دبیرالملک، خانه مهر انگیز کامبیز ( خانه پدر سالار یا خانه فرهنگ امامزاده یحیی) و خانه فخرالملوک ( رستوران نان و نمک) اشاره کرد.

منطقه 12 با 164 بنا و بافت تاریخی بیشترین حجم از بافت تاریخی را در خود جای داده است که بخشی از این بناها توسط سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شود و بخش دیگری توسط شهرداری مرمت و بازسازی می‌شوند. این محله قدیمی، دارای ارزش‌های خاص معماری و شهر سازی شامل بافت مسکونی، راسته، گذرهای ارتباطی، فضای شهری خصوصی و عمومی است. این محله، با توجه به تخریب‌های ناشی از ساخت و ساز جدید، بخش عمده ای از ساکنان خود را از دست داده است و اقشار جدید با تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در این محله سکنی گزیده اند. ملک فوق در مرکز پلاک‌های همجوار خود چون نگینی قرار گرفته است.

عمارت کاظمی یا همان سرای کاظمی که امروزه به «خانه موزه تهران قدیم» تبدیل شده، از خانه‌های قدیمی تهران، در محله چاله میدان قدیم در همسایگی امام زاده یحیی کوچه ابوالقاسم شیرازی واقع شده است. این بنا به میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی که در سال 1226 قمری در اوایل پادشاهی محمد شاه قاجار وارد خدمات دولتی گردیده، متعلق بود. وی در زمان ناصرالدین شاه یکی از میرزاهای اصطبل شاهی بود.

در سال 1283 قمری که ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان شد چون نامبرده مسئول اصطبل و همراه اردوی شاه بود، در بین راه به سمت مستوفی گری اصطبل انتخاب گردید. در سال 1299 قمری تا سال 1308(سال فوتش) مستوفی اصطبل خاصه و ایلخی چیان و کلیه دواب دیوانی زین خانه و کالسکه خانه بود. در اواخر عمر ملقب به وزیر دواب شد. کاظمی‌های تهران و تفرش منتسب به وی هستند. از مرحوم سید کاظم تفرشی علاوه بر این خانه، مسجد و مدرسه ای زیبا در خیابان ری، نبش کوچه باغ پسته‌بک به یادگار مانده است. این مسجد و مدرسه که در تناسب معماری بی نظیر است به نام بنیانگذار و واقف آن مسجد و مدرسه کاظمیه نام دارد.

آنطور که نقشه سال 1275هجری قمری نشان می‌‌دهد در نزدیکی این خانه و در سمت غربی تکیه عباسقلی و در سمت شرق خانه، تکیه پهلوان شریف واقع بود و در سمت شمال این محله گذر منتهی به دروازه دولاب که حد شرقی حصار صفوی شده بود قرار داشت.

این بنا که حدود 100 سال از ساخت آن می‌گذرد، با توجه به جدا شدن از املاک جنبی، با مساحتی حدود 2033 متر مربع باقی مانده که شامل 1215متر مربع عرصه و فضای باز و 650 متر مربع عیان و زیر بنا است.

مشخصات بنا طرح بنای کاظمی متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شأن صاحب خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی اش ساخته شده است. طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده است. این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندورنی، آب انبار، مطبخ، اصطبل است. ظاهراً خانه موجود بخشی از یک مجوعه مفصل‌‌تر بود که اجزا دیگر آن در حال حاضر جدا شده اند. اما به هر حال مجموعه باقی مانده فعلی نیز یک خانه کاملا سنتی است. آنچه از قسمت اصلی این خانه بازمانده است قسمت شاه نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد. بنای فعلی دارای دو حیاط است.

حیاط جنوبی که منتهی الیه سمت غربی آن قرار دارد، در بخش بیرونی و حیاط شمالی در بخش اندرونی واقع است. بخش اصلی ساختمان به میزان 1/5 متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن زیر زمین خانه قرار دارد که دارای آجر کاری خوش نقش و نفیسی است. در ساختمان اصلی دو تالار در مرکز قرار گرفته اند.

در طرفین تالارها، گوشواره‌ها قرار دارند و راهرو‌ها در طرفین گوشواره‌‌ها شکل گرفته اند. اتاق‌‌های طرفین حیاط و گوشواره ای دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند، زیر زمین دارای طاق کلیل است و تالارها با خرپاهای چوبی که شیروانی کاهگل اندودی سطح نمای آن را شکل می‌‌دهند پوشش داده شده است. سطح نمای خارجی تالارها آجر کاری ساده است که در محل رخ بام آن موتیوهای گچ بری گل درشت نقش بسته است. سایر سطوح نمای حیاط‌‌ها نیز ترکیبی از آجر و اندود گچ هستند.

در فضای داخلی اتاق‌ها بخش هایی مانند گیلویی تالار و بخاری ها، دارای گچ بری هستند ولی مابقی سطوح ساده اند. اما زیباترین بخش خانه کاظمی را ارسی‌‌های زیبای طرفین تالارها شکل می‌دهند. این ارسی‌‌های بی نظیر که دارای آلت چینی‌‌های مفصل و پرنقش و نگارند با انواع شیشه‌های الوان در سطوح خارجی تزیین شده و در فضای داخلی کار، لندن کاری (نقاشی پشت شیشه) به زیباترین وجه، پارتیشن‌‌های نقش دار مجللی را ساخته اند و در کل بادگیرها و تزیینات بیرونی و نمای زیبای آجری و پنجره‌های ارسی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری این ساختمان است.

مرمت این پروژه از سال 1386، به سفارش معاونت فنی عمرانی منطقه 12 انجام شده است. در حال حاضر نیز در پروژه ای در قالب مردم شناسی که شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسکهایی مشاغل و آداب و رسوم  مردم تهران طی 150 سال گذشته را به نمایش گذاشته در این مجموعه به صورت کوچک و دایمی برقرار شده است. در این مجموعه حرف و مشاغل تهران قدیم به نمایش گذاشته شده است لوازم زندگی و بازی‌هایی که در تهران قدیم بوده است نیز در این موزه به نمایش درآمده است. 

در سرای کاظمی تحولات پوشش از سال 1310 تا سال 1314 هم به نمایش گذاشته شده است که هم لباس سنتی دوره قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی را نشان می‌دهد. طبقه همکف به مرکز اسناد و کتابخانه اختصاص دارد که شامل کتاب‌های مجموعه تاریخ تهران، معماری هنر و همچنین تحقیقات میدانی است.

آب انبار خانه کاظمی در حیاط شمالی قرار دارد که از آن هم برای آب مصرفی و هم به عنوان رختشوی خانه استفاده می شده است . آب این آب انبار از قنات زیر خانه تامین می شده است.