دیگر آثار تخت جمشید

بنام خدا

در شرق صدستون یک دستگاه ساختمانی مشتمل بر راهروی با محور شمالی‌ـ جنوبی و شماری تالار و ایوان با جرزهای مکعبی شکل وجود دارد و با توجه به اشیایی که در آن کشف شده، به احتمال زیاد برای سلحشوران ساخته شده بوده‌اند در شمال این بناها و در شرق حیاط صدستون ایوانی و در پشت آن تالاری ستون‌دار و تعدادی اطاق انبار مانند و قراول‌خانه وجود داشته است که آن‌ها را هم متعلق به سربازان می‌دانند در شرق این دو دستگاه ساختمانی، خیابان شرقی ارگ پارسه (تخت جمشید)‌ ـ که یک طرفش به کوه و بارو پیوسته است‌ـ از شمال شرقی تا جنوب شرقی تخت امتداد می‌یابد وسعت آن میان 7/5 متر در شمال تا بیش از 10 متر در جنوب می‌رسد و طولی نزدیک 330 متر دارد شاید این خیابان برای عبور گردونه‌های شاهی و ارابه‌های نجبا و سپاهیان جاویدان ساخته شده بوده است.

چاه سنگی 

به محاذات شمالی شرقی خزانه و در ارتفاع 22 متری از سطح آن چاهی به عمق 26 متر در سنگ کنده‌اند که 4/70 متر در 4/70 متر دهانه دارد و اطرافش جویبارهایی تعبیه کرده‌اند که آب مسیل را به این‌جا بکشاند و از سرازیر شدن بر بناها باز دارد در سمت شرقی و جنوب شرقی این چاه آثاری موجود است که نشان می‌دهد آب چاه پس از لبریز شدن به خندقی می‌افتاده است که به موازات خیابان پشت خزانه در دامنه کوه کنده بودند و آثار سنگ بند لبه شرقی آن تا فاصله زیادی نمانده است بر خلاف تصورعامه، هیچ رابطه‌ای میان این چاه و آب در رودهای زیرزمینی ارگ پارسه (تخت جمشید) نیست، و کف و دیواره آن به کلی صاف و بی‌منفذ است به احتمال قوی این چاه هم برای انبار کردن آب آشامیدنی به کار می‌رفته است و هم برای گرفتن راه سیل‌های موسمی و ممانعت از سرازیر شدن جریان آب بر روی کاخ‌ها. به هر حال کندن آن یک شاهکار واقعی است.

 خیابان سپاهیان

این خیابان که 92 متر طول و نزدیک 10 متر عرض دارد، دروازه ی ملل را به دروازه ی ناتمام و ایوان شمالی کاخ صد ستون مرتبط می سازد. در دو طرف این خیابان فرورفتگی های طاقچه مانند به تعداد زیاد و به صورت چند لبه، به فاصله 7 متر از هم وجود داشت که اکنون به صورت پی با کاهگل پوشانده شده اند. احتمالاً این فرورفتگی ها جایگاه سربازان و افسران، هنگام تشریفات بود. دیوار سمت راست دیوار اتاق هایی است که حیاط آپادانا را از خیابان سپاهیان جدا می کند. این اتاق ها احتمالاً محل استقرار نگهبانان کاخ بود. دیوار سمت چپ، دیوار اتاق هایی است که محل استقرار حُجاران و بخشی از کارگاه حجاری بود. در انتهای خیابان ، قطعات ستون هایی که برای دروازه ناتمام در حال حمل بود، مشاهده می شود.

دروازه نیمه تمام 

یکی از مهم ترین بناهای تخت جمشید ، کاخ کوچکی در انتهای خیابان سپاهان و در شمال حیاط صد ستون است که چون کارهای ساختمانی اش تمام نشده و طرح و کاربردی مانند دروازه همه ملل دارد، آن را ((دروازه نیمه تمام)) می گویند. این بنا مشتمل بوده است بر یک تالار چهار ستونی با دو درگاه شمالی و جنوبی و دو اتاق جنبی برای پاسداران. سمال کاخ به خیابان سپاهیان متصل می شده است و جنوب آن به حیاط شمال صد ستون. جرزهای هر دو درگاه را می خواسته اند به صورت گاوان بالدار در آورند اما فرصت تکمیل نیافته اند. زیر ستون ها را هم کار گذارده اند و در یکی دو جا قلمه ستون ها را هم به پای کار آورده و یا در نیمه راه گذاشته اند و معلوم است که نتوانسته اند آنها را برپا سازند. به دلیل همین ناتمام ماندن کار، درباره معماری و پیکر تراشی هخامنشی اطلاعات بسیار گران بهایی از این مکان به دست می آید. ساختمان و طرح مورد نظر در این کاخ را با مقایسه دروازه همه ملل می توان بازسازی کرد.

در شمال این بنا و مشرف بر دیوار شمالی صفه، ساختمان هایی وجود داشته است که به گواهی اشیای یافت شده در شرق آنها، ((دبیرخانه)) یا ((دیوان سرای شاهی)) بوده اند. در گوشه شمال شرقی صفه ، نزدیک به 30 هزار لوحه گلین مهر مانند یافته اند که بر آنها به زبان و خط عیلامی اسناد دیوانی تخت جمشید را نگاشته اند. قسمت مهمی از آنچه سالم مانده توسط روانشاد ریچارد هالک خوانده شده و در کتاب بسیار گرانقدر الواح با روی تخت جمشید، در شیکاگو به سال 1969 میلادی منتشر شده است.

این اسناد شامل ((رسید)) و ((برات)) و ((پرداختی)) ها و دیگر موضوعات جالبی است که یکایک توسط هالک ، تفکیک و بررسی شده است و برای بررسی تاریخ اقتصادی، اجتماعی و مذهبی دوره هخامنشی اهمیت فراوان دارد. تعداد زیادی از الواح باقی مانده نسبتا سالم را هم هالک، آوانویسی کرده است و در اختیار شاگردانش – منجمله دکتر عبدالمجید ارفعی و ماتیو استلپر و نیز استاد من مرحوم والترهینس – گذاشته است که امید می رود این شاگردان کار او را ادامه دهند و اسناد را در اختیار علاقمندان بگذارند. اما هینس از یادداشت های هالک و کلیه اسناد عیلامی دیگر، لغت نامه عیلامی بسیار مهم و معتبری با ترجمه آلمانی ترتیب داد که با کمک یکی از شاگردانش به نام هیدماری کخ، چندی پیش در دو جلد قطور در برلین چاپ شد (نگاه کنید به کتابنامه).

در این اسناد عیلامی، واژه های بسیاری از فارسی باستان و دیگر زبان های ایرانی به وام گرفته شده است و همین وام واژه های ایرانی مذکور در الواح، مایه گسترش اطلاع دانشوران از زبان و نام های ایرانی شده است ومدارک بسیار معتبری درباره دین و آیین آن دوره بر منابع موجود افزوده شده و البته شناخت زبان عیلامی نیز پیشرفت کرده است.

در غرب این ((دیوانسرا)) محوطه وسیعی تا دیوار غربی صفه کشیده شده است که آثار برج و بارو و دالان و راهرو دارد. در دو قسمت از ساختمان شمالی خیابان سپاهیان ، در خاکبرداریهای سالهای 1331 تا 1333 ش. دو سرستون عقاب دو سر یافت شد که احتمالا برای برپایی در یکی از کاخ های دورتر از آن مکان بوده است ولی فرصت بردنش را نیافته بوده اند. تراش و پرداخت این دو اثر، بسیار ظریف و هنرمندانه است. برای نگهداری آنها از آسیب، هر دو را بر پایه های سیمانی استوار کردیم.

آبراهه های تخت جمشید

یکی اسرار تازه مکشوف شده در شهر تاریخی تخت جمشید سیستم آب و فاضلاب در تختگاه بوده است. در تخت جمشید مجاری زیرزمینی آبرسانی و فاضلاب پیچ در پیچی کشف شده که به طول بیش از 2 کیلو متر می رسدف بیشتر آب باران به داخل کانالها هدایت می شده است. که مطابق با ویژگیهای معماری هخامنشی ساخته شده ودر برخی بخش ها تا پنج تا شش متر نیز ارتفاع دارد.  این آبراهه ها به صورت تونل های زیر زمینی و کانل های متعدد ساخته شده است و آب و فاضلاب های تخت جمشید را به خارج از شهر هدایت می کرده است. در بسیاری از کاخ ها نیز ناودانهای سفالی آب را به داخل کانالهای زیرزمینی هدایت می کردند و نهایتاً این آب ها به صورت شبکه به هم پیوسته توسط کانال ها به ضلع جنوب شرقی تختگاه و محل خروجی کانالها هدایت می شدند. کانال های آبراه تخت جمشید با قیر طبیعی اندوده شده اند و بعد از ویرانی این مکان به تدریج با خاک و آوار دیواره های خشتی پر شدند که این وضعیت تا زمان کاوش های تخت جمشید ادامه داشته است.

این مطالب از نوشته های پروفسور علیرضا شاپور شهبازی که توسط پایگاه میراث جهانی پارسه - پاسارگاد و با همکاری انتشارات سفیران اقدام به چاپ کتاب راهنمای مستند تخت جمشید  کرده اند ، برگرفته شده است .