مسجد - مدرسه تابران توس

بنام خدا

یکی از با ارزش ترین آثار تاریخی مشهد ، بقایای مسجد تابران توس است. در جریان کاوشهای باستانشناسی که در سال 1379 ه.ش برای شناخت آثار شاخص شهر تابران انجام می شد ، در یکصد و پنجاه متری جنوب غربی بنای هارونیه  بقایای بنای آجری با ستون های مدور و چند کف آجری کشف گردید که جزء قدیمیترین  و یکی از منحصر به فردترین مساجد موجود در خراسان  می باشد. مطالعات باستانشناسی و تحقیقات معماری نشان می دهد که این بنا احتمالا در دوران سلجوقی ( قرن پنجم هجری قمری) احداث گردیده و بعدها به بخشی از مدارس ( نظامیه ها ) دوران سلجوقی تبدیل شده است.  بنا به قولی بعدها مدرسه ای نیز به این مسجد ضمیمه شده که تا زمان ویرانی توس در دوره تیموریان رونق داشته است.

 این مسجد، جزء نخستین مساجد ساخته شده در ایران است که فاقد ایوان و گنبدخانه بوده و روند تحول ستون در مسجدهای سبک خراسانی را در آن به روشنی میتوان دنبال کرد.
ساختار معماری  این مسجد سرپوشیده و دارای تزئینات نقاشی، گچبری، آجرکاری است. این بنا  دارای شبستانی ستوندار، حیاط مرکزی و رواقی بر گرداگرد حیاط بوده است، که بخش هایی از آن در حال حاضر آشکار شده است. در حمله وحشیانه مغولان به خراسان، شهر تاریخی تابران نیز دست خوش ویرانی گردید که نمونه آن در این مسجد آشکار است. به دلیل ویرانی مسجد امروزه اثری از پوشش و یا تزئینات آن باقی نمانده است اما نقوش چند کف فرش آجری و مقداری گچبری مکشوفه، زیبایی آن را در دوران آبادی نشان می دهد. طبق شنیده ها بانی این اثر به احتمال زیاد خواجه نظام الملک توسی می باشد.

مسجد جامع تابران به طول 94 متر و عرض 53 متر به سبک شبستانی ستوندار اولیه (خراسانی)ساخته شده و شامل شبستان قبله (جنوبی)، صحن و شبستان شمالی است. ضمن کاوشهای باستان شناسی در مجاورت ضلع غربی و شمالی مسجد شواهدی دیده شده است که بر وجود بازارهایی در آن مکان دلالت دارد. پس از مدتی که از بنیان مساجد جامع گذشته در نیمه شرقی شبستان جنوبی مدرسهای وسیع ساخته شده که دارای حجره ها و فضاهای معماری متناسب با آن دوره بوده است.

در مورد مسجد به چند نکته زیر می توان اشاره کرد: 

 این مسجد در فاصله تقریبا 150متری بنای مشهور هارونیه واقع شدن ، نشان می دهد که به احتمال بسیار زیاد محوطه ای که اکنون هارونیه و مسجد جامع تابران در آن قرار دارند، مرکز شهر تاریخی توس بوده است. آنچه این گمان را تقویت می کند، وجود آثار باقی مانده از بازار در ضلع غربی و شمالی این بنا می باشد. این موضوع می تواند در طرح احیای شهر توس که از چند سال پیش در جریان است، دارای اهمیت بسیار باشد.

 . 

مرمت مسجد توس، یکی از دقیقترین و اصولیترین مرمتهایی است که با امکانات فعلی به انجام رسیده و مورد تأیید کمیته فنی معاونت میراث فرهنگی و شورای فنی- راهبردی استان نیز قرار گرفته است. آثار بیرون آمده از زیر خاک نیز خوشبختانه توسط کارشناسان به خوبی مرمت شده و ایجاد سقفی مناسب بر فراز کل محوطه، آن را در برابر حوادث جوی نیز محافظت می کند. نصب طناب هایی به دور محوطه و عدم امکان تماس افراد با آثار کشف شده، آنها را از صدماتی که ممکن است توسط بازدید کنندگان وارد شود نیز محفوظ می دارد.

 

 به نظر می رسد آثار موجود کامل نباشد و حداقل با توجه به موقعیت مسجد و بازارهای مذکور، می توان امیدوار بود که در جریان کاوش های آینده، بخشی دیگر از این مسجد و مدرسه و دیگر بناهای مرکز شهر تاریخی توس از زیر خاک بیرون آورده شود. جالب اینکه فرو رفتگی ستون های ضلع جنوبی مسجد در زیر آسفالت اتوبانی که به سوی آرامگاه فردوسی کشیده شده، تردیدی باقی نمی گذارد که بخش هایی از شهر توس در زیر این اتوبان مدفون است.

طرح بازسازی و احیاء شهر تاریخی توس، از دهه 70 آغاز شده، اما تاکنون گزارشی از پیشرفت های به عمل آمده در این زمینه به صورت عمومی منتشر نشده است. اکنون کشف چنین آثاری در این مکان نشان می دهد؛ اصلی ترین کاری که باید در این باره صورت داد، کاوش های باستان شناسی به صورت گسترده است. این کار موجب کشف بقایای شهر می گردد و آنچه از زیر خاک بیرون خواهد آمد، نقشی مهم در تهیه نقشه شهر آینده توس خواهد داشت. البته ساخت و سازهای گسترده در سالیان گذشته در محوطه توس، این کار را با مشکلاتی بسیار مواجه ساخته است، اما باید امیدوار بود که در آینده ای نه چندان دور، توس پس از گذشت 6٠٠سال ویرانی، حیاتی تازه از سر گیرد.

امروزه این مکان به صورت سایت موزه باستانشناسی مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار میگیرد و از اصلی ترین موزه های مشهد است . در جریان کاوشهای باستانشناسی که از سال 1383 در شهر توس آغاز شد،40 ستون از ستونهای مسجد- مدرسه توس که در شمار آخرین آثار باقیمانده این شهر پیش از حمله مغول است کشف و مرمت شد تا در برابر دید پژوهشگران و معماران قرار گیرد. این بنا به شماره ۱۷۵۸ در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است.