هارونیه طوس

بنام خدا

هارونیه، مرتفع ترین، چشمگیرترین و قدیمیترین  ساختمان ، بنایى ناشناخته و پر رمز و راز و تنها اثر برجاى مانده از شهر باستانى طوس است.این بنای مربع شکل ، ساخته شده از آجر، ماسه و گچ است.هارونیه نامی جدید است که به این بنا نهاده اند اساسی علمی و قدمت زیادی ندارد. این بنا تا حدود صد سال پیش ویرانه و بی نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سالهای 1308 تا 1313 خورشیدی عوام آن را  نخست نقاره‏خانه و سپس زندان هارون‏ یا بقعه هارونی نامیدند و آن را به هارون الرشید نسبت می دهند و آن به خاطر اینکه این ساختمان زیر زمینی دارد که عقیده عمومی مردم این است که به عنوان زندان از آن استفاده می شده است.حال آن که نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخى نیز نمی ‏توان هیچگونه ارتباطى بین این اثر و هارون‏ الرشید، خلیفه عباسى یافت؛ چرا که مقر و مرکز فرماندهی هارون الرشید بغداد بوده و تنها در سال‏193 ه.ق  که  به قصد سرکوب شورش‌ها در ترکستان، به خراسان سفر کرده بود، در بین راه بیمار شد و در سناباد توس وفات یافته است و در کاخ و باغ حُمید بن قحطبه (والی پیشین خراسان) مدفون شده و فرصتی برای ساخت چنین بنایی نداشت. 

 

پس از مرگ هارون، پسرش مأمون برای وی بقعه‌ای ساخته که پیشوای بزرگوارمان، امام رضا (ع) پس از شهادت نیز در همین بقعه دفن می‌شوند.  بنابراین «بقعه هارونی» در اصل همان بنای بقعه مطهر امام رضا (ع) است، که ضریح مطهر امام در قسمت غربی آن قرار گرفته است. احتمالا به سبب آن که نام توس پس از نوقان، به تابران داده شده است، این بنا هم به سهو هارونیه یا بقعه هارونی خوانده شده است.

درباره تاریخ ساخت هارونیه نظرات مختلفی ابراز شده و قدمت آن را به حدود قرن هشتم و هفتم هجری قمری و حتی قبل از آن نسبت می دهند. برخی آن را خانقاه و محل تدریس امام محمد غزالی می دانند که قبل از حمله مغول ساخته شده است. ولی به احتمال زیاد بنای هارونیه  بعد از واقعه مخرب مغول ساخته شده است، چرا که اگر قبل از مغول و حمله‌ی خونین و مخرب او ساخته شده بود، همچون دیگر بناهای این شهر (مسجد و مدرسه مقابل هارونیه) از میان رفته بود ولی اصل بنای کنونی هارونیه  را با توجه به شکل معمارى، به دوره ایلخانى (قرن هشتم هجرى) می ‏دانند که بخشهایى در دوره تیمورى به آن افزوده شده است.از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معمارى بنا به معمارى رازى-چهارمین و درعین حال کاملترین سبک در شیوههای معماری ایران- این بنا را مربوط به قرن ششم هجرى می ‏دانند.

 

 تحقیقات اخیر نشان داده که هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است گه در سده های هفتم یا هشتم هجری هم پهلو با یک بنای مذهبی دیگر و بر روی خرابه های ابنیه کهن ساخته شده است و سنگ یادبودی بنام محمد غزالی در وسط محوطه کار گذاشته شده است. چون آرامگاه « امام محمد غزالی » در توس است و محل آن دقیقاً روشن نیست ، در مجاورت این بنا به یادبود این دانشمند ، سنگ مزاری نصب شده است . محل جدیدی که به تازگی در این محوطه توسط باستان شناسان پیدا شده ، می گویند مدرسه یا مسجد بوده است.

 

در حفاری‌هایى که به سال 1354 در این بنا صورت گرفت، ضمن پیداشدن سفال‌هاى مربوط به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى، جرز بسیار قطورى از سنگ و ملاط ساروج که یادآور پى‌بناى آتشکده‏هاى ساسانى است، مشاهده شد و آثار به‌دست آمده نشان می‌دهد که پى این بنا سابقه‏اى خیلى پیش از قرن ششم داشته است.

 

کاربرى بنا

درباره هدف از احداث بنا و کاربرى آن نیز اختلاف‏ نظر وجود دارد. برخى این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالى می ‏دانند (قرن ششم) و برخى دیگر آن را مسجدى می ‏دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روى آتشکده ساسانى ساخته شده است. از آنجا که در قسمت‏ شمالى بنا یک ردیف اتاق دیده می ‏شود، این سؤال در ذهن بیننده ایجاد می ‏شود که این مکان باید محل تدریس و علم‌آموزی باشد. با این فرضیه میتوانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دریابیم؛ چرا که امام محمد غزالى پس از آنکه تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در طوس ماند و همان‌جا خانقاهى براى صوفیان و مدرسه‏اى براى طلاب دایر کرد و شبانه‏ روز خویش را به عبادت خدا و خدمت‏ به خلق می ‏گذراند.

هنگامى که سرگرم این کار بود، اجلش فرا رسید و در طابران طوس که موطن وى بود، بدرود زندگى گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پایان مرمت‏ساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى، سنگ مقبره‏اى به عنوان یادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصب کرده است. عبدالحمید مولوى با استناد به برخى منابع تاریخى، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان‌بن‌هارون، استاد معین‏الدین چشتى، قطب صوفیه چشتى در هند مى‏داند که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى در طابران طوس ساخته است.

وى این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد می ‏کند؛ چرا که مورخان و جهانگردانى که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کرده‏ اند، مدفن غزالى را خارج از باروى شهر (در قبرستان عمومى شهر) ذکر کرده‏اند حال آنکه برطبق برخى منابع مکتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.

تحقیق در موقعیت دقیق شهر طوس عهد غزنوى و سلجوقى یا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولى که به دست پسر تیمور ویران شد و تطبیق حاصل تحقیق بر زمین‌های کنونی طوس ویران ممکن است محل مدرسه و خانقاه غزالى را به مقبره کنونی فردوسى نزدیک‌تر از محلى نشان بدهد که امروز در آن جا نشان قبر غزالى را باید جست.

بنابراین لازمه روشن‌شدن آن، حفاری‌های گسترده باستان‏شناسى در ویرانه‏ هاى طوس است. همچنین گفته شده است که در اوایل نیمه سده هشتم یکی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظام‌الدین علی (جدّ سیدعبدا... برزش‌آبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا... غرجستانی ساخته است.

از مجموعه یافته‌های تاریخى و خصوصیات معمارى بنا و شباهت‏ سبک آن به سبک رازى و مقایسه با نمونه‏ هاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌سنجر در مرو و قبر بابالقمان در سرخس، مقبره‌ بودن بنا بسیار منطقی‌تر به نظر می‌رسد. غیر از خصوصیات معمارى، طاق کوچکى که در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنیا ساعه‏» که بر روى گچبرى آن منقوش است، خود دلیل دیگرى بر مقبره‌ بودن بناست‏، چون این جمله را فقط در مقبره‌ها به کار مى‏برند. هر چند حفارى که در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص‌شدن پى بناهایى که در مجاورت آن وجود داشته، این گمان را که این مکان بخشى از یک مجموعه معمارى بوده تقویت می ‏کند.

معمارى بنا

هارونیه بنایی آجری و مربع شکل است.  هیچ‌گونه تزیین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به‌صورت چهارضلعى است که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. فضاهای داخلی آن شامل ورودی ایوان، چهار شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی است که تمامی این قسمتها در معرض دید عموم قرار دارد.

در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل شکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، رو به روی ایوان هارونیه طراحی و ساخته شده است.  این بنا مشتمل بر یک فضای مربع شکل وسیع، گنبد دار است که در انتهای بنا سه حجره یا اتاقک با تزئیناتی شامل گچبری قرار دارند تزئینات خارجی آن منحصر به قاب های عمودی و ستون نماهای طرفین ورودی است. راه پله هایی دارد که می توان به طبقه دوم بنا رفت فعلاً آن را بسته اند و طبقه دوم فضای بسیار کوچکی دارد. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالى 5/19متر، ضلع جنوبى 20متر، ضلع شرقى 28متر، ضلع غربى‏29متر است.

ارتفاع گنبد از کف بنا26متر، ارتفاع ایوان 21متر، ارتفاع گنبد کوچک قسمت‏ شمالى 11متر، طول و عرض گنبدخانه 12×12متر و ارتفاع کمرپوش بنا از کف ‏9متر است. داراى یک ورودى در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزیینات کاشى و به طور کامل آجری و نیز گنبدخانه‏اى که در سطح وسیعى پوشیده است. چهار پلکان مارپیچ در گوشه‌‏ها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنس‌کاری‌هایى مربوط به دوره تیمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه دیده مى‏شود.

مقایسه بنا

بقعه هارونیه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع‌ و‌ جورش بنایى بسیار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به یاد می ‏آورد. مقایسه این دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبلیه) در کرمان که از قرن هفتم‌‌ ه.‌ق است و روشن‌تر از دو بناى یاد شده، خصلت‏ ساسانى در آن آشکار است، پیشرفت معمارى را مدنظر قرار می ‏دهد. بناى طوس اگرچه کوچک‌تر است در تناسب با وقارش به آرامگاه الجایتو شباهت زیاد دارد.

شیارهاى عمودى که به نما ظاهرى نیرومند می ‏دهد سرمشق آن در گنبد سلطانیه است و پاره‏ اى از اسپرهاى گچبرى مقبره بایزید در بسطام را به خاطر می ‏آورد. درباره شباهت هارونیه با مقبره سلطان‌سنجر و گنبد سلطانیه می ‏توان چنین گفت که در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبدخانه به گنبدى که در بالاى آن قرار گرفته به طرز زیبایی به‌وسیله توسط دهلیزهاى گوشه‏اى که سه‌کنج‏ها را پنهان ساخته انجام پذیرفته است و این حسن عمل برخلاف گنبدهاى اولیه سلجوقى است که در آن‌ها سه‌کنج‏ها به‌صورتى ناهنجار از بیرون نمایان است.

قاعده مدور گنبد که بیشتر در دوره ‏هاى پیش فقط به صورت هشت گوشه برهنه‏ اى بود، داراى رواق‌هایى است که دهلیزهاى آن‌ها با آجرچینى‏ هاى مشبک تزیین شده و بدین طریق بدون اینکه چیزى از سادگى کل بنا بکاهد، صلابت‏ حجم آن را تعدیل کرده است.

 موزه تخصصی معماری استان خراسان‌رضوی به‌تازگی در محل این بنا احداث شده و از این طریق نمونه‌هایی برجسته و بارز از معماری ایرانی، در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. همچنین در فضای بیرونی و پیرامونی هارونیه، سنگ‌های آرامگاهی به نمایش در می‌آیند که شامل تعدادی سنگ قبر از روستاها و شهرهای اطراف و نمونه‌هایی از حجاری و سنگ‌تراشی هستند.

 بنای هارونیه شباهت زیادی به چهار طاق های دوره ساسانی دارد. ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی و غربی ساختمان است. تزئینات خارجی آن منحصر به قابهای عمودی و ستون نماهای طرفین ورودی می‌باشد.

این بنای تاریخی در حدود 600 متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار دارد و در کنار آن سنگ سیاهی به عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری دیده می شود و در شمال‌غربی بنا نیز مقبره زنده یاد حسین خدیو جم 1306 تا 1368ش از غزالی شناسان معاصر قرار دارد.

 

 گنبد هارونیه در دهه های اخیر به همت انجمن آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و باز سازی شده است.  این بنا در 25کیلومترى شمالغربى مشهد در حاشیه غربى جاده مشهد - توس در ابتدای بولوار پردیس، بولوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد.