پل تاریخی خاتون خوی
بنام خدا
خوی یکی از شهری های قدیمی ایران است . یافته‌های باستانشناسی ، پیشینه سکونت انسان در دشت خوی، آن را به ده هزار سال قبل می‌رسانند، اما آثار مکتوبی که در آنها نشانه‌هایی از منطقه یافت شود مربوط به سنگ نوشته‌ها و گل نوشته‌های سومری، آشوری و اورارتویی است. به گمان بسیاری پژوهشگران، منطقه «آراتتا»ی کتیبه‌های سومری، همان منطقه‌ای است که چندقرن بعد در کتیبه‌های آشوری با نام «سانگی بوتو» (خوی، مرند و محال گونئی) از آن یاد شده‌است. وجود آثار درخشان تمدن اورارتویی با قدمتی سه هزار ساله در جای جای این سرزمین نشانی از کهنسالی آن دارد. در دوران اسلامی این سرزمین همیشه با نام «خوی» شناخته شده و نقشی بسزا در روند حوادث تاریخی داشته‌است. مورخان مسلمان و نیز سیاحان و سفرای فرنگی در سفرنامه‌های خود گزارش‌های جالب و مبسوطی از اوضاع و احوال آن در ازمنه مختلف نگاشته‌اند که در نوع خود جالب توجهند. نقش تأثیرگذار در جنگ سرنوشت ساز ترکان سلجوقی با امپراتوری روم در ملازگرد، پایگاه مقاومت‌های سلطان شیردل جلال الدین خوارزمشاه در مقابل مغولان، میدان جنگ مشهور چالدران مابین قزلباشان صفوی و امپراتوری عثمانی، مرکز سوق الجیشی شاهزاده عباس میرزا در جنگ‌های ایران وروس در دورة قاجار از جمله آن‌هاست.
شهرستان خوی دارای آثار تاریخی و جاذبه دیدنی زیادی می باشد که از جمله آن : برج شمس تبریزی -مدفن عارف شوریده حال و مراد مولای قونیه - دورة سلجوقی یا صفوی، پل خاتون -خاتین کؤرپوسو) - دوره حکومت دنبلی‌ها، دروازه سنگی - قالا قاپیسی - دوره ایلخانی، عمارت حکومتی- دوره قاجاریه، بازار سرپوشیده - که یکی از زیباترین و هندسی‌ترین بازارهای کشور محسوب می‌شود و با کاروانسراها و میدان‌های متعدد یادآور روزهای پررونق اقتصادی به هنگام عبور جاده ابریشم (ایپک یولو) از خوی است و سبک‌های معماری صفوی، دنبلی و قاجاری در آن دیده می‌شود. خانه کبیری‌ها - دوره صفوی یا دنبلی، حمام محمدبیگ - دوره دنبلی، دبیرستان خسروی - دوره پهلوی، کنسولخانه روسیه، مساجد قدیمی مطلب‌خان، ملاحسن، شاه، حاجی بابا و خان - دوره قاجاری، کلیساهای سورپ سرکیس و ماهلازان، امامزاده سید بهلول از نوادگان امام علی النقی، مقبره آقا میر یعقوب، پل هوایی بزرگ قطور در محور مواصلاتی راه آهن آسیا- اروپا، قلعه قهرمان حماسی آذربایجان کوراوغلو و چنلی بئل (کمره مه‌آلود) مشهورش در کوهی نزدیک پل قطور، قلعه بسطام(باسدام) در بخش چایپاره - دوره اورارتویی و دهها اثر کوچک و بزرگ دیگر. بارش متوسط سالیانه ۴۰۰-۳۰۰ میلی متری و وجود کوهستان‌های برف گیر در چهار طرف شهر مناظر طبیعی زیبا و بکری را در دل این منطقه از کشور به وجود آورده‌است. خصوصا اواخر بهار و اوایل تابستان بهترین روزهای گردش و انتفاع از این موهبات الهی هستند. دره‌های سرسبز، کوهسارهای پرگل و حیات وحش نادر می‌توانند نویدبخش لحظاتی آرام و لذت بخش به مردمان گریخته از دام ماشین و دود و سر و صدا باشند. تفرجگاه پئره و فیرورق، جهنم دره، قولو دره‌سی، ییلاق حاجی بیگ (حاجی بیگ یایلاغی)، قره دره، مامیش‌خان، قیریس، دامنه‌های کوه اورین و دهها چشمه جوشان از دل زمین تنها تعدادی از مکان‌های طبیعی و دیدنی این شهرستان هستند. یکی دیگر از آثار دیدنی شهرستان خوی آرامگاه پهلوان نامی پوریای ولی است که در منطقه قاضی محله‌سی قرار دارد.
پل تاریخی خاتون
یکی از یادگارهای ارزشمند دوران سلجوقی در شهرستان خوی، پل تاریخی خاتون است که در آن زمان بنا شده و هنوز روی ستون های خود ایستاده است. در3 کیلو‌متری جنوب شهرستان خوی بر روی رودخانه قطور و در راستای جاده خوی به ارومیه، پل کهنی وجود دارد، که در زبان مردم و اسناد و مدارک موجود به نام پل خاتون معروف است.
واژه «خاتون»، واژه کهن ترکی به معنی زن بزرگ منش و در قدیم عنوان ترکی زنان و دختران خان و خاقان بوده است که به معنی بانوی عالی نسب و ملکه، و در معمول در مقابل خاقان به کار برده می شد و از دوره سلجوقیان بیشتر رایج شده است و پژوهشگران بنا به استفاده خاتون برای زنان بزرگان نظام در این دوره، ساخت آن را منتسب به سلجوقیان می دانند. معروفترین خاتونی که در آن ادوار در این نواحی حکومت یافته، دختر طغرل سلجوقی همسر اتابک اوزبک بود . پس از حمله مغول، زمانیکه پای سلطان جلال الدّین خوارزمشاه به تبریز رسید، وی در مقابل سلطان، ضعف نشان داده و به سوی نخجوان گریخت، خاتون بعد از دیدار سلطان جلال الدّین، به ازدواج وی در آمد و به دستور سلطان در خوی ساکن گردید. و از طرف شوهر جدید، حکومت و مالکیّت سلماس وارومیّه نیز به خاتون داده شد. با این سابقه گمان می رود که پل خاتون باستانی، به دستور وی بر روی رود قطور احداث گردیده، تا وی بتواند به آسانی در قلمرو خود رفت وآمد نماید.
در بعضی منابع تاریخی آمده است که این پل در سالهای 1170-1200 هجری قمری به دستور احمد خان دنبلی و در کنار دامنه غضنفر ساخته شده و سبب معروف بودن آن به خاتون را که نامی زنانه است به همسر احمد خان دنبلی منسوب می دارند، ولی برخی پژوهشگران این انتساب را رد می کنند.این انتساب به دلایلی پذیرفتنی نیست، یکی اینکه تعبیر خاتون در عصر فرمانروایی دنبلی ها در خوی متداول نبوده و کهنه تر است، دیگر اینکه در قرون گذشته و در لشکر کشی سلطان یعقوب آق قویونلو در سال 883 ق برای جنگ با برادرش سلطان خلیل، این پل مورد استفاده قرار گرفته است.
چنین به نظر می رسد پلی که در این محل بوده و شاید در طی سالیان بعد و در اثر سوانح طبیعی و انسانی تخریب شده، احمد خان آن را تعمیر، یا پل جدیدی در محل پل قدیمی ساخته و نام قدیمی که شهرت داشت بر روی آن مانده است.
این پل آجری 59/40 متر طول و 8/70 متر عرض و 6/48متر ارتفاع دارد. پل خاتون دارای پایه‌ها و موج‌شکن‌هایی به شکل پشت ماهی و به ارتفاع دو متردر هر دو جهت مخالف و موافق آب رودخانه از سنگ‌های نسبتاً بزرگ و منظم با ملاط ماسه و آهک ساخته شده است، در قسمت فوقانی پل، آجر به کار رفته و قسمت تحتانی آن پایه‌ها و سیل شکن‌هایی است که با سنگ‌هایی نسبتاً بزرگ و منظمی‌ساخته شده و دارای هفت چشمه طاق بزرگ آب رو بوده(فاصله بین پایه های سنگی را با طاق های جناقی متناسب و مستحکمی برپاداشته اند ) و هفت چشمه طاق کوچک در بالای پایه‌ها قرار دارد و تمامی ان چشمه طاق‌ها به وسیله طاق‌های جناغی و با آجر، ملاط، گچ و قسمت‌های وسط طاق نیز با سنگ و ملاط گچ پوشش داده شده است.
دیوارهای طرفین پل را با اجر و سنگ پر کرده‌اند و سطح گذر پل به علت بزرگتر بودن طاق میانی پل از سایر طاق‌ها و به علت متقارن بودن طاق‌های بزرگ دارای شیب ملایم به دو طرف شمال و جنوب است ومصالح اصلی بنا سنگ های تراشیده سفید رنگ نامنظم و سنگ های تراشیده منظم، قلوه سنگ ، سنگ لاشه و آجرهایی به ابعاد 25×25×5 18×18×5 و ملاط آهگ و گچ و ساروج است. بعد از اتمام کارطاق زنی ، دیوارهای طرفین پل خاتون را با آجر تا ارتفاع مورد نظر بالا برده و میان این دیواره هارا با ملاط و مصالح آجر و سنگ پر کرده اند .
در سالهای اخیر در راستای آن، پلی جدید ساخته شده و راه ارتباطی مردم از روی پل جدید شده است. این پل به علت ارزش باستانی بودنش توسط میراث فرهنگی استان حفاظت می‌گردد. طبق نوشته کتب و منابع تاریخی، در گذشته کاروان هایی که از عثمانی می آمدند، از این پل عبور می کردند و تا چند سال پیش نیز گذرگاه مردم بوده است.
