آرامگاه های امامزاده محروق و امام زاده ابراهیم نیشابور

بنام خدا

 امامزاده محروق

جناب محمد فرزند محمد فرزند زید فرزند امام زین‌العابدین علیه‌السلام -پیشوای چهارم شیعیان- مانند سایر بنی هاشم و علویین در زمان خلافت مامون عباسی، در سال ۱۹۹ هجری قمری در راس نهضتی در کوفه علیه خلافت عباسی قیام کرد و در نهایت پس از سرکوبی قیام و کشته شدن رهبر نظامی آن,محمد بن محمد محروق(رهبر فکری و سیاسی شورش) برای اخذ تصمیم به مرو که مرکز خلافت بود فرستاده شد. اما در سال ۲۰۰ هجری قمری به دستور حاکم نیشابور به شهادت رسید و پیکر پاکش را به منظور عبرت پیروانش مانند جدش زید و عمش یحیی به آتش کشیده شد و خاکستر آن را در محله تلاجرد از محله های قدیم نیشابور به خاک سپردند و به همین مناسبت کلمه «محروق» به نامش اضافه گردید. از طرف دیگر برخی منابع به قتل وی به وسیله سم اشاره می‌کنند که منجر به تکه‌تکه شدن ریه او و خروج آن از گلوی امامزاده می‌شود از این رو ایشان را «مهروق» (یعنی کسی که خونش ریخته شده) می‌شناسند و گفته می‌شود که «هـ» به مرور زمان به «حـ» تبدیل گشته است که در گویش نیشابوری بی‌سابقه نیست چنان که در این گویش «هوله» به صورت «حوله» و «هال» به «حال» تبدیل شده است.

بر اساس گفته ی سید احمد یزدی اردکانی صاحب شجرة الاُولیا، از نسابین مشهور و معتبر، از فرزندان بلافاصله ی امام زین العابدین علیه السلام، یکی زید شهید است که چهار پسر داشته؛ نخست محمد و دوم یحیی و سوم نیز یحیی ملقب به ابی عیسی و چهارم حسین ملقب به ذی الدمعه که گویند از فرط گریستن از خوف خدا در فرجام زندگی نابینا شده بود و در زهد و تقوی و علم و فضل سرآمد روزگار خویش به شمار می آمده و کنیه ی وی ابو عبدالله بوده است و به روایت امام صادق، ذی الدمعه، در سال 134 هـ.ق دامن از سرای خاک برگرفته و به عالم باقی شتافته است. از فرزندان وی علی و حسین و یحیی و محمد را نام برده اند، که این محمد، نام مادرش ام ولد مسما به عاتکه، در نیشابور شهید شد و مقبره اش اینجاست و نبیره ی اما سجاد علیه السلام می باشد و به «امامزاده محمد محروق» معروف است.

در سلسله نسب وی نوشته اند:

محمد بن الحسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب علیه السلام، آرامگاه وی در تلاجرد علیاست. گفته اند؛ امامزاده محمد محروق، عاشق یکی از دختران بنی امیه بوده، چون دختر به مذهب تشیع روی آورده به فرمان خلیفه به وسیله ی یزید بن ملهب، حاکم خراسان، شهید و سوزانده شده است، و بدین سبب «محروق» نامیده می‌شود.

روایت دیگری از زندگی امامزاده محروق:

داستان زندگی غم انگیز و حماسی امامزاده محمد محروق بصورت صریحتری آمده است که برای بهتر بیان کردن آن کمی به عقب بر می گردیم:
گفته اند طبیعت موجودات را فریب داده و لذت را در شهوت گذاشته تا بقاء و دوام نسل ها را تضمین کند. شکی نیست که لذّت، عامل اساسی حفظ بقاست و هیچ گاه انزجار دو موجود ازیکدیگر نسلی نمی آفریند. از انسان ها همه چیز شنیده ایم و این هم یکی از آنهاست!!!
نه ماه و نه روز! قبل از 16 ربیع الاول سال 170 هـ.ق. در بغداد حادثه ای برعکس راه و روش های انسانی، صورت می گیرد، هارون الرشید با زبیده -دختر عم خویش (دختر جعفر بن منصور دوانیقی) و سوگولی حرمش- مشغول بازی شطرنج است، شرط این بازی دلخواه طرفین می باشد. بار اول زبیده مات می شود و هارون الرشید از او می خواهد که کاملا لخت مادرزاد شود! التماس زبیده برای انصراف هارون به جایی نمی رسد و زبیده با اکراه کاملا لخت و عریان می شود و بازی ادامه دارد. این بار هارون مات می شود! زبیده به وی دستور می دهد با زنی که کنیز آشپزخانه است به نام مراجل همبستر شود و تضرع هارون که خود را وعده به زبیده داده بود بجایی نمی رسد و اجبارا با این زن همخوابه می شود، محصول این قمار بزرگ که در شب 16 ربیع الاول سال 170 هـق. که در خلافیت عباسیان از اهمیت ویژه ای برخوردار است حاصل می گردد و عبد الله مأمون –خلیفه ی آینده- متولد می شود و در حقیقت این زبیده است که مات می شود! در همین شب خلیفه ی عباسی فرمان قتل ولیعهد بیست و دو ساله یعنی برادرش را به هرثمه بن اعین صادر می کند، هرثمه برای اجرای حکم بیرون می رود که از تولد فرزند هارون مطلع می شود و برای کسب تکلیف مجدد به خدمت هادی بر می گردد که با کمال تعجب هادی را در بستر خویش مرده می یابد. هارون از جریان مطلع می شود و همان شب به کمک خیزران مادرش و یحیی بن خالد برمکی به مسند خلافت تکیه می زند. بنا بر این در این شب خلیفه ی عباسی که فرمان قتل برادرش را صادر کرده بود خود می میرد، مقتول آینده خلیفه می شود و خلیفه ی آینده نیز متولد می گردد! هارون تولد مأمون را به فال نیک گرفته و از میان 28 فرزند خویش (چهارده دختر و چهارده پسر)، امین را جانشین و مأمون را ولیعهد امین انتخاب می کند. در سال 193 هـق. هارون در سناباد طوس مرد و امین در بغداد به خلافت نشست. اختلاف دو برادر به قتل امین و خلافت مأمون منتهی شد. توقف طولانی مأمون در مرو موجی از عصیان را در بلاد عرب بدنبال داشت. ابالسرایا یکی از فرماندهان سپاه هرثمه از آن جمله بود که یکی از فرزندان امام حسن مجتبی (ابن طباطبا) را به خلافت انتخاب کرد و سپاهیان اعزامی مأمون را بارها در هم شکست، اما ناگهان این خلیفه مرد و ابوالسرایا، محمد بن محمد بن زید بن علی بن الحسین علیه السلام را به عنوان خلیفه انتخاب کرد و بعد از جنگ ده ماهه با سپاهیان مأمون عاقبت شکست یافت و همراه با امامزاده به شوش فرار کرد که هر دو به دست هرثمه اسیر شدند و ابوالسرایا را شقّه کرد و امامزاده را به مرو برد تا خلیفه خود تصمیم بگیرد. گویند در نیشابور به فرمان محرمانه ی مأمون این جوان بی گناه را کشتند و جسد نیمه سوخته ی او را در گورستان تلاگرد( کمی بالاتر از کلبه امروزی خیام، قنات آب است که همان تلاگرد معروف است) به خاک سپردند.
مادر امامزاده محمد محروق – فاطمه دختر علی بن جعفر بن اسحاق بن علی بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب- می باشد و همانطور که گفته شد امام هشتم شیعیان، قبر امامزاده محمد محروق در نیشابور زیارت فرموده است. بنابراین، شهادت امامزاده در پرده ی ابهام باقی ماند و روایت اول را ذکرکردم اگر چه دومی صحیح به نظر می رسد اما به هر حال در وجود این امامزاده شک نمی توان داشت.

باغ و بقعه امامزاده محروق

پس از شهادت ایشان، علاقمندان به آل علی (ع) در دوره سلجوقیان، بنایی بر روی مزار وی بنا می کنند که در حمله مغول ویران می‌گردد. ساختمان فعلی در زمان سلطان حسین بایقرا به دستور امیر کمال الدین شاه میر حسین یکی از رجال معروف وقت انجام گرفت و در زمان شاه طهماسب صفوی ایوان و شبستان های سه طرف بقعه و کاشیکاری گنبد و در ایوان و آزاره داخل حرم ساخته شده است. این آرامگاه با گنبد کاشی کاری و ایوان‌ های بلند از ابنیه زیبای قرن دهم هجری به‌ شمار می‌رود. کتیبه کاشی معرق ایوان و صندوق منبت و در ورودی آرامگاه از زمان شاه طهماسب اول (قرن دهم‌ هجری) است. بر سردر ورودی این امامزاده نگاشته اند که این عمارت در سنه ی 1119 هـ.ق در عصر شاه سلطان حسین صفوی مرمت شده و سلطان نامبرده دو رشته قنات وقف آن کرده است و نیز به یک سوی سردر کاشی شده ی آن نقش شده که: السلطان الاعظم ابوالمظفر طهماسب الصفوی الحسینی بهادر خان تاریخ 1041هـ. (در این تاریخ شاه صفی بر ایران سلطنت می کرده)، بنابراین بنای این عمارت از شاه طهماسب می باشد که شاه صفی آن را مرمت نموده است.

یکی از باغ‌های ماندگار این سرزمین که در شهر نیشابور قدیم پابرجاست، باغ امامزاده محمد محروق است که بر اساس نظمی منطقی و رعایت جهات جغرافیایی و مشخصات محیطی طراحی وجانمایی شده و به لحاظ استفاده‌ درست از آفتاب و خلق محیطی آرام و مصفّا و نیز هماهنگی عمارت (کوشک) با باغ، حیرت‌برانگیز است. قرار گرفتن مرقد امامزاده محمد محروق، یکی از نوادگان حضرت زین­العابدین امام سجاد (ع)، در مرکز این با غ موجب شده تا بر زیبایی و عظمت مجموعه افزوده شده و در زمره بهترین باغ­های ایران قرار گیرد. بقعه این امامزاده در فاصله ۲ کیلومتری شهر نیشابور قرار گرفته که فضای سبز و درختان سر به فلک کشیده اطراف بقعه بستری مناسب برای مشتاقان اهل دل به وجود آورده است. فرم، نما، مصالح و رنگ عمارت، به گونه‌ای عمل شده که گویی این عمارت همانند گلی مستغرق در باغ است. شایان ذکر است که این عمارت، مقام زیبا‌ترین کوشک را در باغ‌های ایرانی به خود اختصاص داده؛ شرق باغ، آرامگاه خیام- فیلسوف، ریاضی‌دان و منجم بزرگ مسلمان و جهانی- را در خود جای داده است، که مقصد بسیاری از ایرانگردان و جهانگردان است.

این بنای زیبا و باشکوه با ایوان‌های بلند و گنبد کاشی‌کاری شده خوش آب و رنگ، دارای پلانی مستطیل به ایوان بلند ورودی در شمال، فضای مربع‌شکل مدفن امامزاده در مرکز، و فضایی چهار ایوانی با ارتفاع گنبد کوچک‌تر در مجاورت غربی فضای یاد شده که مدفن امامزاده ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه‌السلام است. گنبد فیروزه‌ای‌رنگ بنای مزار امامزاده محمد محروق، تزئینات کاشی ایوان ورودی و کتیبه‌های خطی معقلّی بر رویه‌ی خارجی دیوار، از دلنوازترین جلوه‌های هنر کاشیکاری ایرانی است. کاشی‌ های ازاره آن از زمان نادر شاه افشار باقی مانده‌ است. بعضی از ایران شناسان از ایوان امامزاده به عنوان دومین کاشی کاری نفیس ایران پس از مسجد شیخ لطف الله نام برده اند.

تزیینات و کتیبه های امام زاده محروق

بنای اولیه ساختمان فعلی که در سال ۹۰۷ ه.ق در باغی سرسبز ساخته شد و دارای یک سری تزیینات اولیه می باشد. اما تزیینات عمده آن مربوط به سال ۱۳۳۸ ه.ش(شروع مرمت و تزیینات) تا ۱۳۴۱ ه.ش(خاتمه) یعنی همزمان با حکومت محمد رضا پهلوی است؛
در کل تزیینات خارجی امام زاده بسیار پیچیده و متنوع است اما داخل امام زاده بسیار ساده است و فقط کاشی کاری در ازاره جداره ها و گچ بری های ساده روی فیل گوش های منتهی به گنبد دیده می شود.

دلیل توجه به تزیینات خارجی می توان به دلایلی مانند مورد توجه بودن و شاخص بودن نما برای نشان دادن معماری و تزیینات اسلامی است که در عین اینکه پیچیده و متنوع است اما هیچ گونه خلق و خوی جانوری نداشته و با مفاهیم معنوی آمیخته است. اما همین که کفش ها را از پا در آورده و وارد فضای داخلی می شویم از تجمل و تزیین آنچنانی خبری نیست و کمال سادگی را در آن می توان مشاهده کرد یعنی رهایی از تعلقات و دنیا و پا گذاشتن به دنیای معنویت.

درباره مرمت آن بوسیله دولت محمد رضا پهلوی می توان گفت او ضمن اینکه به خیام به عنوان یک فیلسوف و دانشمند جهانی توجه داشته و برای او آرامگاهی در نظر گرفته -(قبل از سال ۱۳۴۱ آرامگاه خیام کنار امامزاده قرار داشته و چون کنار هم بوده اند و جلوه ی زیبایی نداشته به همین دلیل دستور نبش قبر خیام و انتقال وی به آرامگاه کنونی را داده اند)- به امام زاده هم اهمیت داده و آرامگاه او را به نحو اعلایی مرمت نموده است به طوری که سبک و نحوه تزیینات, همان تزیینات زمان ساخت بنای اولیه یعنی دوره صفوی را یاداور می شود این تزیینات حد اکثر خوانایی را با معماری و تزیینات اسلامی داراست.

درباره کاشی کاری که نادر شاه افشار باقی گذاشته می توان گفت رنگ آبی بسیار زیبای آن آبادانی و آب را یاداور می شود. تزیینات روی گنبد و نوشته های روی آن سرسپردگی مسلمانان را به خدا و پیامبر و حضرت علی و ائمه اطهار را نشان می دهد.

خطوط نوشته شده در دوران صفوی با خطوط نوشته شده در مرمت دوران پهلوی شباهت دارد و بطور کلی تزیینات مرمتی طوری طراحی شده که با تزیینات اولیه صفوی منافاتی نداشته باشد و شبیه آن ها باشد البته نمی توان این واقعیت را پنهان کرد که با نگاه حرفه ای و دقت بیشتر می توان به تفاوت هایی پی برد.

در ایوان حرم ضمن آیت الکرسی، نوشته شده: «فی ایام دولت السلطان الأعظم تراب آستانه خیر البشر ابوالمظفر طهماسب الصفوی الحسینی بهادر خان خلد اله ملکه و سلطانه و افاض علی کافّة البرایا عدله و احسانه

خدایا تو این شاه درویش دوست که آســایش خلق در ظلّ اوست

بسی بر سر خلق پاینـــــــده دار به توفیـق و طاعت دلش زنده دار

البانی هذه العماره سیادت و نقابت پناه امیر کمال الدین شاهمیر حسین الساعی محمد یوسف». روی کتیبه؛ سوره ی مبارکه ی «لم یکن الذی کفرو ...» تا اخر در سمت راست ایوان در بالا نصب نموده اند. قطعه شعری از زمان شاه سلطان حسین به جای مانده و تاریخ آن 1119هـ.ق می باشد بدین مضمون:

در زمان دولت شاهنشـــــــــه گیتی ستــان شاه دین سلطان حسین عادل صاحبقــــران
آن که در باغ جهــــــــان عدلش کند کار بهـار آن که در عالم بود چون ابر رحمت سایبــــان
شمع ایوان عدالت خان محمدخان که هست چهارده معصــــوم باشد حافظ او در جهــــان
ساخت مسجد با مصــلی در نشابور و نمــود آب تالاگـــــرد را از صــــــافی طیـــــنت روان
یافت توفیق از خـداوند جهان ان خیرخــــــواه کرد تعمیــــــــــر زیارت را برای مومنــــــــــان
روح پاک حضرت موسی بن جعفر شاد شــد گشت آباد از سر نو روضـــه خلد آشیـــــــان
از هزار و صــــــــــد نوزده بودی که کـــــــــرد ثلث آن آب روان را وقــــف این عالی مکــــان

در طرف چپ، کتیبه ی دیگری است از ناصر الدین شاه قاجار، که دو سهم آب یکی از رودخانه ی بوژمهران و دیگری از رودخانه ی فرخک، که دو سهم آب رودخانه ی فرخک، به وسیله ی شاهزاده پرویز میرزا، برای امامزاده وقف شده است به سال 1297هـ.ق. در زمان شاهنشاه جمجاه اسلام پناه السلطان بن سلطان و الخاقان بن خاقان ناصرالدین شاه قاجار خلد اله ملکه در عهد ایالت نواب مستطاب مالک الرقاب عم اکرم شاهنشاه حسام السلطنه مراد میرزا دام الشوکة و تصدیق نواب مستطاب شاهزاده پرویز میرزا دام الجلا له از قرار رقم قدر و توام مالیات دوسه یکی از میان رودخانه ی فرخک که وقف امامزاده لازم التعظیم امامزاده محمد محروق و امامزاده ابراهیم می باشد به تخفیف ابدی مقرر فرمودند که همه ساله منافع آن را صرف و خرج بقاع منوره ایشان نمایند و ... .

سبقت بُعد تاریخی امامزاده محمد محروق (ع) بر حکیم عمر خیام

همانگونه که مشهود می باشد شهادت امامزاده محمد محروق (ع) مربوط به سال ۱۹۹ هـ ق می باشد که در سال ۲۰۰ هـ ق حضرت علی بن موسی الرضا(ع) پس از ورود به نیشابور ، تربت امامزاده را زیارت نمودند و همچنین مدفون شدن امامزاده سید ابراهیم (ع) در جوار تربت و حرم آن امامزاده ،باعث توجه بیش از پیش شیعیان و زائرین شده است. بطوریکه آرامگاه خیام نیز در محوطه ی این امامزاده قرار دارد. (البته قابل ذکر است تمام باغسرایی که آرامگاه خیام در آن مدفون است متعلق به آستان مقدس امامزاده محروق و از اراضی این بقعه متبرکه می باشد که فعلاَ اداره میراث فرهنگی مدیریت آن مجموعه تفکیک شده را بعهده دارد. گفتنی است تمام اراضی که افلاک نما در آن واقع شده است نیز از اراضی این آستان مقدس می باشد)

مظلومیت شهادت امامزاده محروق(ع)به حدی بود که دو سال بعد از شهادتش در سفر امام رضا(ع)به نیشابور مرقد او مورد زیارت آن حضرت واقع گردید و لذا این مکان نخستین قدمگاه امام رضا(ع)در نیشابور است. لذا سنگ یادبودی(اثر دو جای پای ) که همانند بقعه قدمگاه در مرقد اما مزاده محروق(ع)نیشابور قرار داده شده و گویند جای پای امام رضاست... . امام رضا هنگام گذشتن از نیشابور به زیارت این امامزاده رفته اند. همچنین تدفین بزرگان زیادی از نیشابور از جمله حکیم عمرخیام به خاطر این مکان مقدس در نزدیکی آن خودگواه بر این اهمیت و قداست این مکان است.

 امام زاده ابراهیم:

در کنار بقعه ی امامزاده محمد محروق امامزاده ی دیگری بنام ابراهیم در بستر خاک آرمیده است که بقعه ی او نیزدر جوار امامزاده محمد محروق، آن رونق و معروفیتی را که می باید نیافته است. حرم وی به وسیله ی دری به حرم امزاده محمد محروق راه دارد. ارتفاع گنبد کوچکتر از گنبد امامزاده محروق است. این ابراهیم را از فرزندان بلافاصله ی موسی بن جعفر علیه السلام دانسته اند.

چاه مراد:

در سمت قبله امامزاده جایی است که آن را دارالحفاظ می گویند و در سمت راست آن چاهی قرار داشته و گفته اند، دختری که گویا همسر امامزاده محمد محروق بوده است در آن چاه غیب شده و تا این اواخر دختران دم بخت از این چاه مراد می خواستند که اکنون سر آن را پوشانیده اند و از اذهان بسیاری دور شده، در سالیان اخیر بقعه ی امامزاده مرمت شده استف تعدادی از بزرگان نیشابور داخل حرم امام زاده مدفون می شدند از جمله نماینده ی نیِّرالدوله بنام حاج محمد مهدیخان اعتماد الایاله و برادرش عبد الباقی خان، پسران بابا خان درست زیر قدم داخل امامزاده کنار یکدیگر را می توان نام برد که در تعمیرات جدید سنگ های مرمر این دو مقبره را بر داشته اند.