شهر تاریخی بیشاپور در شهرستان کازرون _ نقش برجسته های تنگ چوگان

سلام

 بیشاپور یکی از شهرهای باشکوه باستانی ایران است که در استان فارس و شهرستان کازرون قرار دارد . شهر بیشاپور را در زمان ساسانیان و پس از پیروزی شاپور اول بر والرین امپراتور روم، وی دستور داد تا در ناحیه‌ای خوش آب و هوا بر سر راه تخت جمشید به تیسفون شهری بنا کنند.( این جاده در زمان هخامنشیان، شهرهای تخت جمشید و استخر را به شوش وصل می‌کرد) و برای اینکار معماری از اهالی سوریه قدیم به نام آپاسای (اپاسای) برای ساخت شهر تازه انتخاب شد. 

 بیشاپور با دویست هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان بوده‌ است و اهمیت ارتباطی داشته‌ است. این شهر از قدیمی ترین شهرهایی است که تاریخچه ساخت آن بصورت مکتوب در سنگ نوشته ای موجود است.  در کتابهای تاریخی، نام این شهر با عنوانهای بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» نوشته شده‌است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره اردشیرخوره بوده‌است و در شمال غرب شهر کازرون در جاده کازرون به نورآباد قرار گرفته و از شهرهای خوش آب و هوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه آن روزگار بوده‌است. . شهر بیشابور در زمینی مستطیل به گونه‌ای طراحی شد که چهار دروازه و دو خیابان آن، یکدیگر را قطع می‌کردند . یکی از خیابانها در جهت شمال به جنوب و دیگری شرق به غرب است و هر کدام در انتها به یکی از دروازه‌های شهر منتهی می‌شده‌اند. دروازه غربی، ورودی اصلی شهر بوده‌است. در وسط شهر جایی که دو خیابان همدیگر را قطع میکنند دو ستون قرار  دارد که هم بعنوان نماد شهر و هم شناسنامه شهر حساب میشده و روی  یکی از آنها کتیبه ساخت شهر مکتوب شده است. در جلو ستونها دو آتشدان وجود دارد که اول برای روشن کردن آتش بوده تا شبها ستونها دیده شوند ولی بعد به عنوان قربانگاه استفاده می شده است . در جلو آنها یک پایه سنگی وجود دارد که قبلا مجسمه شاپور روی آن بوده ولی الان از مجسمه خبری نیست و کسی اطلاعی از جای آن ندارد. ( شانس آوردیم هنوز جاش هست) بیشاپور تا قرن هفتم هجری آباد و مسکونی بوده‌است و پس از آن ویران شده‌است و در حال حاضر ویرانه هایی از آن بجا مانده است.

شهر بیشاپور از دو بخش اصلی تشکیل شده‌است:

ارگ سلطنتی شامل آثار شاخصی مانند معبد آناهیتا، تالار تشریفات شاپور، ایوان موزائیک و کاخ  والرین.

منطقه عامه نشین شامل خانه‌های مسکونی، گرمابه، کاروانسرا و بازار.

بیشاپور توسط کوه، رودخانه، دیواره‌های قلعه و خندق محافظت می‌شده‌است.                          

 دروازه اصلی که به تنگ چوگان باز میشد توسط دو قلعه(دختر و پسر ) محافظت میشد . قلعه دختر در سمت راست بود و بر شهر و دروازه اشراف کامل داشت، که( سراب قندیل نیز در پای آن جای دارد) در حال حاضر آثار اندکی از آن بجا مانده است.  قلعه پسر نیز در سمت چپ و آن طرف دره چوگان بر بالای کوه با شیب تند قرار داشت و به عنوان مکمل قلعه دختر حساب میشد و باعث میشد تا شهر در مقابل مهاجمان نفوذ ناپذیر  شود.  

بقایای دیواره‌های قلعه و ساختمان های کنار دروازه

 تالار تشریفات شاپور 

این تالار با شکوه در محوطه ای به مساحت 781 مترمربع ساخته شده است و یکی از  بزرگترین آثار معماری زمان ساسانی است که به صورت چلیپا برای اولین بار در تاریخ معماری ساسانی تجلی نموده است. بطوری که بعدها کلیه آتشکده ها را برطبق نقشه ان ساخته اند و این سنت معماری تا زمان اسلامی تداوم پیدا کرده است از جمله اماکن متبرکه و مدرسه ها را با الهام از نقشه این کاخ می ساخته اند که بنام چهارصفه یا چهار ایوان معروف می باشد. تالار تشریفات شاپور دارای چهار ایوان متقابل که بر فراز آن گنبدی عظیم و شلجمی شکل به ارتفاع 25 متر وجود داشته است. اطراف تالار دالانهایی وجود دارد و از درون چهار ایوان کاخ به دالانها دربهایی هست. در این تالار 64 طاقچه وجود داشته که همگی با گچ بری های زیبا و اشکال گیاهی هندسی برگ کنگری و با رنگ آمیزی های تند و متنوع تزیین شده بودند. از این تالار برای انجام مراسم تشریفات ، اعیاد و جشنها استفاده می شده است.

معبد

معبد آناهیتای بیشابور یکی از بی نظیرترین معبدهای ایران است .این معبد به عمارت آب نیز معروف است ، عمارتی که با وجود آب حیات یافته است .معبد مکعبیست که هر وجه آن نزدیک 14 متر بوده است . این بنای سنگی  از سنگهای حجاری شده ساخته شده که به وسیله بست های دم چلچله ای بهم پیوسته اند و به صورت دو جداره ساخته شده است .  قسمت اعظم این سازه در زیر زمین قرار دارد  . از پله های معبد که پایین بروید قبل از اینکه وارد تالار شوید دورتا دورآن را چهار دالان فرا گرفته است، میرسید.

از این دالان ها ، بغیر از در راه پله ها ، از هر سه طرف دیگر نیز یک در به تالار باز می شود . بنا به شنیده ها  هر کس بنا به مقامش از درهای مختلف وارد معبد میشد

معبد را شش متر پایین تر از سطح زمین بنا کرده بودن تا  آب قنات و رود شاپور توسط آبراهه ای پنهان به آنجا سرازیر شود .گردش و زمزمه آب در این عمارت بازی های گوناگون به خود می گرفت ، از یک سو آب بعد از رسیدن به معبد توسط میراب ( اتاق میراب نیز در ورودی آب قرار دارد)و  بوسیله سنگ تقسیم به دو قسمت تقسیم شده  و در دو طرف دالانها و رواقها جاری می شد و از سوی دیگر ، آب در دالان های تاریک  شرقی و غربی عمارت ، در برابر نوری که از 14 متری می تابید پیچ می خورد و نور در آب می شکست و از انعکاسش رنگین کمان بر روی دیوار نقش می بست و بخاطر اینکه صدای آب عبادت کنندگان را اذیت نکند در مسیر آب حباب شکن گذاشته بودند و در آخر سر  بعد از متبرک شدن  به داخل چاه ریخته میشد. چاه نیز به نوبت خود دارای معماری فوق العاده ای است . آن را بشکل هرم وارونه درست کردند تا زمانیکه آب پایین میریزد صدا نداشته باشد و آرامش افراد داخل معبد را بهم نریزد.

 ورودی آب  از قنات به معبد

اتاق میراب ( مسئول اب معبد)

ورودی آب به سنگ تقسیم 

خروجی آب  از سنگ تقسیم به طور مساوی به دو طرف راهرو

معبد بنا به سایت  شهرستان کازرون : (با توجه به قداست و اهمیت آب در آئین زرتشت و دربین آریائی ها ، معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شد که معبد آناهیتا  ( الهه آب ) یکی از مهمترین آنها به شمار می آید. به نظر می رسد که شاهان اولیه ساسانی هر گز از اجرای این فریضه دینی که موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می گردید غافل نبوده اند  برای ایزد آناهیتا که فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب می شد معابد و نیایشگاه ساختند ومقام آن را به درجه اهورا مزدائی ارتقاء دادند . آثار و اسنادی از این ستایش بر روی پایه ستونهای مکشوفه شوش و همدان وجود دارد که اردشیر( موسس سلسله ساسانی ) می گوید « ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری کردند » و اضافه می کند « بشود که اهورا مزدا ، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و از هر کینه و خصومتی حفظ کنند» .  بنای معبد آناهیتا در بیشاپورنه تنها از نظر معماری بی نظیر و فوق العاده است ، بلکه از لحاظ رعایت دستگاههای تنظیم و تقسیم کننده و کنترل جریان اب نیز نظیر نداشته است و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه کرد. برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیم محوطه ای به ابعاد 7×23×27 متر مکعب در عمق زمین خاکبرداری شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظیمی پیش بینی شده به نحوی گذارده شد تا آب رودخانه شاپور که در فاصله 250 متری این مکان قرار دارد انشعابی از آن به درون این بنا جاری گردد. البته پیش از احداث این معبد در این مکان قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب بگونه ای معبد را انتخاب و شالوده ریزی کرده اند که از این موقعیت مناسب حد اکثر استفاده را برای گردش آب در آن به عمل آید .  هنور بقایای  این  قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است . این بنای مکعب شکل که از سطح زمینهای اطراف خود در حدود 6 متر پائین تر ساخته شده  از 14 متر ارتفاع آن فقط 8 متر  از سطح طبیعی اطراف نمایان بوده و بقیه سطوح به علت سردابه ای بودن در عمق زمین قرار گرفته . در صحن داخلی آن آبگیر کم عمقی با گنجایش 60 متر مکعب آب ساخته شده و اطراف آن سکوئی بوجود آمده که نیایشگران می توانستند هنگام اجرا ی مراسم مذهبی بر روی آن گرد آیند . این سکو از قطعات سنگهای بزرگ حجاری شده فالبی به ابعاد 47×140 سانتی متر ساخته شده است . در وسط هر یک از ورودیها مجرای آبی در داخل سنگهای زیر کف پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم ( احتمالا در اعیاد و جشنها و مراسم مذهبی ) آب به درون معبد جاری شود . مجرای خروجی آب چاهیست که 4 متر عمق دارد و برای احداث آن محوطه ای را به طول و عرض 180 سانتی متر  خاکبرداری نموده اند که با 4 قطعه سنگ 90×90 سانتی متر از نوع سنگهای کف پوش معبد پوشیده می شده است به طوریکه هم آهنگی و روپوش چاه با کف آبگیر بطور یکنواخت رعایت می شده و مجرای خروجی آب کاملا از نظر پنهان بوده است . نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بوده که حتی المقدور آب معبد پاک و تازه باشد و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد می شود از مجرای سه گانه به تد ریج و غیر محسوس به زمین فرو می رود . دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب ، اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان کاملا نشان می دهد ..  با توصیفی که به عمل آمد معلوم می شود که دراین مکان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است .)

دریچه های حباب شکن

در بالای معبد مجسمه ی گاوی وجود داشته که در چشم های آن الماس کار گذاشته بودند و در روز توسط نور خورشید و در شب توسط نور آتش  یا نور ماه می درخشید و باعث میشد در هر موقع از شبانه روز کسی از هر دروازه ای وارد شهر میشد میتوانست معبد را ببیند. ضمنا در بیرون معبد حوض کوچکی است ، این حوض را از آب تبرک پر میکردند تا مردم عادی که نمیتوانستند وارد معبد شوند خودشان را با آن تطهیر کنند.  

شاپور بعد از اینکه والرین امپراطور رم و سپاهیانش شکست داد ، در کنار کاخ خود یک کاخ برای او ساخت و تا ده سال که سپاهیان او اسیر ایرانیان بودند و در کار های عمرانی از آنها استفاده میشده ، زندگی میکرد . برای همین  این کاخ به کاخ والرین معروف شد. البته در حال حاضر چیز زیادی از آن نمانده است . 

در وسط شهر نزدیک ستونها ، علاوه بر خانه ها و کاروانسرا  یک حمام قرار دارد که برای 1500 سال پیش خیلی منحصر بفرد و زیبا بوده است. حمام دارای رختکن ، خزینه ، حوض و سکویی برای نشستن و نظافت داشت. 

مسجد یا عبادتگاه 

در شهر بقایای ساختمانی وجود دارد که بنا به شنیده ها قبل از دوره اسلامی این ساختمان عبادتگاه بوده ولی بعد از ورود مسلمانان تغییراتی در ساختمان داده شده و محراب به آن اضافه شده و تبدیل به مسجد شده است. از ویژگیهای این عبادتگاه  بیشتر میتوان به در آن اشاره کرد .  در عبادتگاه عمدا کوچک درست کردن تا زمان ورود افراد سرشان را خواسته یا ناخواسته به نشانه احترام خم کنند. از دیگر ویژگی در این بود که از بالا رو به پایین بود و در بحالت کشویی مابین سنگها  ( اصالت شخص توسط نگهبان تایید  میشد) باز و بسته و چفت میشد.

نقوش برجسته تنگ چوگان 

در روبروی دروازه اصلی شهر بیشابور ، در دو طرف تنگ چوگان چندین نقش برجسته برای شاهان مختلف وجود دارد . نقوش پایین در سمت چپ قرار دارند. در این نقش برجسته  به مناسبت پیروزی شاپور بر والرین ( امپراطور روم )  در پنج ردیف  حجاری شده است . . در سمت چپ سپاهیان ایران به طور منظم حجاری شده و در سمت راست اسرای رومی مشغول آوردن هدایا به دربار شاپور هستند . شاپور در حالی که دست والرین را به عنوان اسیر در دست گرفته در وسط نقش دیده می شود .

گردیانوس ، امپراطور روم در زیر پای شاپور و فیلیپ جانشین والرین نیز از شاپور تقاضای صلح می کند.این نقش برجسته بزرگتری نقش برجسته دوره ساسانی می باشد.

سپاهیان ایران و اسرای رومی در حال آوردن هدایا

در این نقش برجسته پیروزی بهرام دوم بر یاغیان است . .دراین نقش برجسته پادشاه در مرکز بر روی تخت و بصورت روبرو نشان داده شده است و در سمت راست آن ، سواران و سرداران ساسانی قرار دارند و در سمت چپ سربازان ساسانی اسرا و یاغیان را بخدمت پاد شاه می آورند.( عکس پایینی)

بهرام دوم سوار بر اسب دیده می شود  در حالی که دست بر شمشیر دارد و یکی از سرداران ایرانی در مقابل او قرار دارد . اعراب بادیه نشین نیز در حال آوردن هدایا ( اسب و شتر ) دیده می شوند.

در این نقش بر جسته بهرام از مظهر اهورامزدا حلقه شهریاری و قدرت را دریافت میکند و در زیر پای پادشاه ، تصویر بهرام سوم بعدها توسط نرسی پادشاه ساسانی حک شده است.

این نقش برجسته  در سمت راست تنگ چوگان است که در آن پیروزی شاپوراول بر والرین ( امپراتور روم )  را نشان می دهد.این نقش در دو ردیف حجاری شده ، درسمت راست اسیران رومی و در سمت چپ سپاهیان ایران دیده می شوند . شاپور در وسط نقش در حالی که دست والرین را به عنوان اسیر در دست گرفته نشان می دهد و گردیانوس ، امپراطور روم در زیر پای شاپور دیده می شود و فیلیپ جانشین والرین نیز از شاپور تقاضای صلح می کند . 

در سمت راست دره، نقش دیگری نیز هست ولی بر اثر فرسایش نقش شابور محو شده ولی والرین درحال درخواست بخشش ، هنوز هست. از چهار سنگ نگاره ای که در طرف چپ تنگ چوگان قرار دارند کانال آبی میگذشته که در سال 1349 آنرا از روی نگاره ها برداشته اند.این کانال قسمتهایی از سنگ نگاره ها را به کلی از بین برده است.

غار شاپور

 برای رفتن به غار شاپور باید راه داخل تنگ چوگان را ادامه دهیم و بعد از  طی چند کیلومتر در سمت چپ جاده و رود، در زیر کوه به یک روستا میرسیم . ماشین را پارک کرده و بعد از  تهیه آب لازم  با کوهنوردی کردن یک راه پرپیچ وخم و سخت به دهانه غار میرسیم. یک توصیه برای کسانی که میخواهند غار را ببینند اینکه ، حتما نزدیک طلوع آفتاب حرکت کنید تا به گرما و آفتاب مستقیم نخورید. 

در سایت شهرستان کازرون در مورد غار شاپور این طور نوشته:

در انتهای تنگ چوگان در سینه کوه و در ارتفاع حدود 800 متری از سطح زمین غار بزرگی وجود دارد که قطر دهانه آن حدود 30 متر می باشد و به واسطه قرار گرفتن مجسمه شاپور بر دهانه آن به غار شاپور معروف شده است . پرفسور گیرشمن باستان شناس شهیر فرانسوی احتمال می دهد آرامگاه شاپور در این غار باشد . مجسمه شاپور بر دهانه این غار، شاهکار پیکر تراشی ایران باستان است که بعد از حدود 1700  سال هنوز با وجود وارد شدن آسیب های جدی به آن ، باقی مانده است . این مجسمه تنها مجسمه سنگی بازمانده از دوران باستان است که حدود 6 متر ارتفاع دارد . سنگ حجاری شده این مجسمه از سقف غار تا کف آن ادامه داشته و هنرمندان عصر ساسانی با تلاش و کوشش بسیار موفق به آفرینش این اثر هنری گردیده اند . این مجسمه که در گذشته های بسیار دور و به احتمال در اثر زلزله واژگون گردیده بود ، در سال 1336 هجری شمسی توسط ارتش ایران و بدون در نظر گرفتن اصول تعمیر کاری آثار باستانی ، تعمیر و مرمت گردید که همین امر باعث از بین رفتن ظرافت های هنری در برخی از قسمت های مجسمه شده است .  

  برای دیدن عکسهای بیشتر از شهر بیشاپور اینجا کلیک کنید.