قلعه رودخان

سلام

قلعه رودخان دژی  زیبا و استوار است  که  با قدمت  طولانیش هنوز پا برجاست .قلعه رودخان  ، قلعه ای‌ تاریخی در 23 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در بخش  مرکزی و دهستان “گوراب پس” استان گیلان بر بالای کوهی جنگلی قرار دارد که در  هیچ مقطع زمانی سقوط نکرده است و هیچ‌گاه دشمنی به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن  را فتح کند. این قلعه در ارتفاعی بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر از سطح دریا بر فراز ارتفاعات روستای  رودخان  و به خاطر اینکه این قلعهٔ تاریخی در کنار رودخانه‌ای به همین نام بنا شده ،،  معادل باستانی «دژ رودگان» یا «روگان» (دژی که در کنار رود قرار دارد) یا تغییر  یافته آن به نام قلعهٔ رودخان خوانده می‌شود .این قلعه به زبان اهالی آن منطقه که  تالش هستند قله رخون نامیده می‌شود. سپس به مرور زمان به «قلعه رودخان» تبدیل  شده است . قلعه رودخان به قلعه “هزار پله” ، “حسامی” و “سکسار” نیز معروف  است .

قلعه رودخان را برخی از کارشناسان به دوران ساسانیان و مقارن با حمله اعراب‌ به  ایران دانسته ‌اند که در دوره سلجوقیان این قلعه تجدید بنا شده و از پایگاه ‌های  مبارزاتی اسماعیلیان بوده است و برخی نیز آن را به دوران قبل ساسانیان می دانند . بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که اکنون در موزهٔ گنجینهٔ رشت نگهداری می‌شود،  درج شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین  تجدید بنا شده است. امیره حسام الدین دباج فومنی (مظفرالسلطان)، فرمانروای  بیه‌پس اولین قدرت منطقه‌ای بود که از اطاعت از صفویان سرپیچی کرد، و قلعه رود  خان را بازسازی کرد تا از آنجا به مقاومت بپردازد ولی موفقیتی به دست نیاورد و به  دربند گریخت و نهایتاً دستگیر و در تبریز اعدام شد  ،  از آن زمان به بعد، به نام "قلعه حسامی" نیز معروف شده است.  

هدایت خان حاکم فومن، در سال 1175 ه- ق در زمان قیامش علیه کریم خان زند به  تعمیر قلعه رودخان پرداخت و با تجهیز آن به توپ های جنگی، آن را برای دفاع از  خود آماده نموددکتر منوچهر ستوده در جلد یک کتاب "از آستارا تا استرآباد" قلعه رودخان را سومین  بنا از بناهای عجیب هفتگانه گیلان معرفی کرده و می گوید: 

«من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده ام. تنها دژی که می تواند  برابر همان قلعه باشد، قلعه اصطخر فارس است. دژهای خراسان و الموت رودبار و  طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت 10 یا 12 دژ،  مساوی اراضی قلعه رودخان باشد».

شایان ذکر است اولین بار خود زکو Chozeko (خچکو) محقق روسی لهستانی  الاصل که در سال 1830 میلادی در گیلان مشغول بررسی بود، متوجه این قلعه شده و  می نویسد: «قلعه رودخان دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه ای به  همین نام، باروی آن از سنگ و آجر است و در طرفین در ورودی دو برج دفاعی  مستحکم وجود دارد». صرف نظر از اندک منابع مکتوب موجود در این زمینه، با توجه به سالیابی انجام شده  توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و  گردشگری کشور با روش ترمولومیناس، قدمت این قلعه به دوره سلجوقی بر می گردد.  البته تمامی این قلعه بزرگ در یک زمان ساخته نشده است بلکه در دوره های بعدی  مرمت و بازسازی هایی روی آن، صورت گرفته است.

 قلعه رودخان 6/2 هکتار مساحت و دیوارهای آن 1500 متر طول دارد و توسط  65  برج و بارو محافظت می شده‌ و در ساخت این قلعه از میلیون ها قطعه آجر استفاده  شده است. این آجرها در روستاهای حاشیه ی جنگل پخته شده و به قلعه آورده شده  است. جنس مصالح به کار رفته در ساختمان قلعه از آجر، سنگ لاشه، ساروج و گچ  می باشد.هر بخش از این قلعه بنا به حساسیت آن از مصالح و ضخامت خاصی برخوردار  است . بخشهای دفاعی و حفاظتی از سنگ و ساروج اند و قطورتر هستند ، بخشهای  ارگ و جاهایی که به ظرافت احتیاج داشتند از  آجر و گچ بودند و ظریف و نازک. دور  تا دور بخش غربی قلعه توسط پله ها به هم مرتبط است . با اینکه پله ها تا حدودی  خراب شدن ، ولی من توصیه میکنم دور زدن قلعه رو از دست ندهید. 

برای رفتن به این قلعه،  چه از طرف شفت چه از سمت فومن  باید از یک جاده  سرسبز و زیبا گذر کنید تا بعد عبور از شالیزارها  ، ویلاها، رودها و جنگل زیبا ، به  پایین کوه و بازارچه ی پایین قلعه برسید. از مغازه ها تا خود قلعه حدود یک ونیم تا دو ساعت از پله ها ( دو الی سه هزارتا) و  کوه باید بالا رفت . دیدن مناظر اطراف راه _ رود و درختان تنومندی که بر ای دیدن  خورشید با هم رقابت میکنند _ سختی صعود راه رو برای شما آسانتر میکنه . نکته  مهمی که باید قبل از صعود باید به آن توجه داشته باشید ، گذاشتن وقت کافی و تهیه  آب است . 

قلعه به خاطر اینکه بر روی دو قله بنا شده است، به سه بخش میانی، شرقی و غربی  تقسیم می شود..

 قسمت میانی 

  قسمت میانی ( باریک ترین بخش قلعه) که در پایین ترین سطح قلعه می باشد  دروازه   اصلی نیز در این قسمت قرار دارد. دروازه قلعه در ضلع شمالی واقع شده است. شیب تند تپه و دو برج عظیم که در دو  طرف دروازه واقع شده است، دست یابی دشمنان به قلعه را دشوار می کرده است. در  دو طرف دروازه ی ورودی، دو سکو از جنس لاشه سنگ به ارتفاع  یک و نیم متر  وجود دارد که محل استقرار محافظین بوده است.

در ورودی با قوس جناغی به عرض دو و شش دهم و ارتفاع سه و نیم متر ساخته  شده است. پس از دروازه، به یک راهرو می رسیم که در دو طرف آن سکو واقع شده  و نقش بارانداز را داشته اند. پس از ورود به محوطه ی قلعه، چند پله سنگی وجود  دارد که به سمت پشت بام بالای دروازه می روند. راه ورود به داخل برج های طرفی  دروازه نیز از همین قسمت است. برج های بزرگ دو طرف دروازه در پایین توپر  هستند و در بالا، تو خالی بوده و اتاق های هشت ضلعی دارند. هرچند از بیرون  استوانه ای شکل هستند. در اتاق های هشت ضلعی داخل برج ها، در هر وجه، یک  طاق نما به ضخامت یک و نیم متر مشاهده می شود. این طاقنماها به روزنه یا پنجره هایی برای نور و حفاظت از قلعه منتهی می شوند.  سقف برج ها با آجر به صورت دورچین و بدون تیر ساخته شده و بر روی آن  گچکاری شده است. 

قسمت شرقی قلعه

 قسمت شرقی بر فراز تپه 670 متری بنا شده که توسط یک دروازه از سایر قسمت ها  جدا می شود، شامل  زندان، در اضطراری،قورخانه (محل فعالیت‌های نظامی و زندگی  سربازان) ، حمام و آبریزگاه است.

بخش شرقی قسمت نظامی قلعه به شمار می رود. این بخش شامل دروازه ی ورودی،  زندان، محل اسکان افسران ارشد و تعدادی واحدهای مسکونی می باشد. هر قلعه ای  یک در خروج اضطراری دارد که این در، در ضلع جنوب شرقی قلعه واقع شده است.  در انتهای شمال شرقی قلعه یک ساختمان دو طبقه ی زیبا وجود دارد که محلی بسیار  دل انگیز است. در ضلع جنوبی قلعه کوهی وجود دارد که در دل آن غاری هست که به گفته ی محلی ها  زمانی محل نگهبانی سربازها بوده و اگر حمله ای صورت می گرفته، از آنجا به قلعه  علامت می داده اند. این غار دهانه ای به عرض سه و ارتفاع چهار متر دارد و عمق  آن 15 متر است  .

 قسمت غربی 

 قسمت غربی روی شیب تند کوه بنا شده و شامل چشمه، حوض، آب‌انبار، سردخانه،  حمام، آبریزگاه شاه‌نشین (محل زندگی حاکم و حرم‌سرای وی)و چند واحد مسکونی که  با برج و بارو محصور شده‌اند، دیگر بناهای این بخش را تشکیل می‌دهند.  مهمترین سازه ی بخش غربی، شاه نشین است که در فاصله 200 متری از دروازه ی  ورودی و بر بلندترین نقطه ی قلعه (ارتفاع 778 متری از سطح دریا) واقع شده و  محل استقرار حکمران بوده است. از این مکان بر کل قلعه و اطراف آن اشراف کامل  وجود دارد.  این بنا از لحاظ شکل و ابعاد با سایر سازه های قلعه متفاوت است. از دو  بخش تحتانی و فوقانی و یک تراس تشکیل شده است. این تراس محل خوبی برای  نشستن و تماشای قلعه است. قسمت های اعظم بنا تخریب شده است. طبقه ی هم کف  دو اتاق و یک ایوان داشته است. ایوان مرکزی با راه پله ای به طبقه ی فوقانی می  رود. اتاق فوقانی از داخل هشت ضلعی و از خارج نیم استوانه بوده است.

 برج های  دیده‌بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق‌های هشت ضلعی آن با  طاق‌های گنبدی پوشانده شده است. دور تا دور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب‌دار  دیده می‌شود که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده‌اند. یکی از نکات جالب  توجه این قلعه ، برجهای دو طبقه آن است که ظرفیت برج را دو برابر  میکرد.  این برج ها از نظر قطر و شکل کمی با  هم متفاوتند اما نقشه داخلی اکثر آنها یکی است.

این برج ها همگی مسقف بوده و طاق آنها با آجر دورچین شده  و سقف برخی از آنها چوبی بوده اند. اگر به داخل برج ها بروید  درخواهید یافت که اجاق و دودکش دارند تا نگهبانانی که به انجام وظیفه مشغولند در  سرمای زمستان گرم شوند. در ضمن برج مسقف، نگهبانان را از گزند باد و باران و  برف در امان نگه می داشته است . 

قبلاً چشمه آبی که منبع اصلی آب قلعه بود، در محوطه قلعه دیده می شد و معروف  است که این آب را با گنگ (= تنبوشه) از ییلاق زرد خونی آورده اند. این چشمه پس  از زلزله سال 1369 گیلان خشک شده بود که به وسیله سازمان میراث فرهنگی و  گردشگری گیلان احیاء شده است. 

آب انبار از نمای بالا

در پایین ترین قسمت قلعه آب انبار آن قرار دارد . آب آن توسط چشمه داخل قلعه  تامین میشده و آب اضافی آن توسط کانالهایی به بیرون قلعه هدایت می شد .

قلعه رودخان به دلیل اهمیت و اعتبار تاریخی، معماری، هنری، استراتژیکی، نظامی و  وسعت قابل توجه، در تاریخ 30/5/1354 به شماره 1549/3 در فهرست آثار ملی  ایران به ثبت رسیده است

منابع مطالب بالا  ویکی پدیا و سایت مکانبین می باشد.

برای دیدن عکس های دیگر از قلعه رودخان اینجا کلبک کنید.