گنبد غفاریه چهارمین مزار از مزارهای پنجگانه مراغه
بنام خدا
شهر مراغه از قدیمترین شهرهای ایران و آذربایجان است و در تقسیم استانی یکی از شهرستان های استان آذربایجان شرقی بوده و بعد از تبریز، بزرگترین شهر این استان می باشد.رودخانه های متعددی که از سهند سر چشمه می گیرند؛ باعث به وجود آمدن باغات و مزارع اطراف آن شده و سرسبزی خاصی به آن بخشیده است و وجود باغ های زیاد و سرسبز، بخصوص در اطراف شهرمراغه باعث شده که این شهر گویی در میان باغی بزرگ قرار گرفته باشد و اغلب خیابان‌های شهر مراغه سرسبز و پر از درختان قدیمی هستند. شهرستان مراغه در دامنه جنوبی کوه سهند قرار دارد و به دلیل کوهستانی بودن، زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدلی دارد. محدوده این شهرستان از غرب به دریاچه ارومیه و از شرق به دشت هشترود و از جنوب به جلگه میاندوآب منتهی می شود و با شهرستانهای هشترود، ملکان و بناب همسایه می باشد. منطقه مراغه میلیونها سال قبل در دوره دوم و سوم زمین شناسی، قبل از فوران آتشفشان سهند محل استقرار و زندگی حیوانات عظیم الجثه بوده است. فسیلهای مکشوفه از 32 گونه پستانداران و 2 جنس پرندگان، منطقه فسیلی مراغه را به بهشت فسیلی جهان معروف کرده است. تاریخ واقعی بنای این شهر روشن نیست اما دلایل و شواهد موجود قدمت آن را به قبل از میلاد مسیح می رساند. به نوشته دیاکونف در سال 715 قبل از میلاد ناحیه کنونی مراغه جزء سرزمین ماننا بوده و بنام ایالات اوئیشویش نامیده می شده است. بطلمیوس در قبل از میلاد مسیح مراغه را جزء اقلیم چهارم از اقالیم هفتگانه ربع مسکون شمرده و دریاچه ارومیه را به دلیل واقع شدن در کرانه غربی مراغه مارگیانه نام نهاده است. مارک آنتوان در سال 36 قبل از میلاد هنگام ذکر حوادث زمان پارت ها از این مکان به نام « فرائه تا » یاد می کند. عده ای نیز معتقدند شهر تاریخی فراسپه که توسط آنتونیوس سردار رومی محاصره ولی به تصرف در نیامد؛ همان مراغه است. به اعتقاد احمد کسروی نام مراغه بی گمان همان « مارآوا » یا « مادآوا » و به معنی جایگاه ماد می باشد. اوج شهرت مراغه در دوره ایلخانیان است که پس از انتخاب به عنوان پایتخت توسط هولاکوخان؛ مراکز علمی؛ رصد خانه و کتابخانه مشهور آن احداث گردید. گفته می شود در زمان داریوش، آذربایجان شرقی یکی از ساتراپ های ایران و پایتخت آن شهر شیز بوده که در جنوب خاوری مراغه قرار داشته است.
آثار تاریخی شهر مراغه
این شهرستان با داشتن بیش از 500 اثر تاریخی ثبت شده که همگی مربوط به دوران مختلفی از تاریخ همچون دوره های ایلخانی، سلجوقی، ساسانیان، اشکانیان و دوره اوراتویی است، یکی از قطب های گردشگری و تاریخی کشور به شمار می رود.
گنبد سرخ، گنبد کبود، گنبد مدور، گنبد غفاریه، برج گوی، کلیسای هوانس، معبد مهر، مقبره اوحدی مراغه‌ای، مقبره آقالار (موزه سنگ‌نگاره‌ها)، رصدخانه مراغه و معابد اطراف آن
مساجد مراغه: مسجد ملا رستم، مسجد شیخ بابا، مسجد ملا معزالدین، مسجد شیخ تاج ، مسجد شجاع الدوله ، مسجد طاق ، مسجد ضریر، مسجد سردابه، مسجد سفید
کاروانسراها و خانه‌های قدیمی مراغه: سرای خواجه ملکم، سرای بزرگ ، سرای متولار، سرای خامنه، سرای صدر کبیر، خانه محمدی، خانه آصف ، خانه پیر، خانه شهابیان
موزه‌های مراغه: موزه تخصصی ایلخانی ، موزه سنگ نگاره و مقبره آقالار، موزه تاریخ طبیعی و فسیل شناسی ، موزه صحرائی فسیلها (در حال احداث)، موزه تخصصی نجوم ایران(درحال احداث)
قلعه و غار قیزقلعه‌سی، گویجه قلعه، حمام صفوی، یخچال مرادیان، پل مردق، پل خانقاه و بیش از 45 تپه باستانی
جاذبه‌های طبیعی
غار کبوتر (هامپوئیل)، دریاچه سد علویان، منطقه فسیل مراغه، کوه سهند، دهکده توریستی، روستاها و چشم‌اندازهای طبیعی مراغه
رودهای مراغه: رودخانه ٔ صوفی چای ، رودخانه ٔ مردق، رودخانه ٔ لیلان ، رودخانه مغانجق
چشمه‌های معدنی معروف اطراف شهر مراغه: شورسو، گشایش، ایستی‌بلاغ، قره‌پالچیق و ساری‌سو
امامزاده ها : امامزاده چکان. امامزاده سید محمد" سید عطاء الله" (ع)
گنبد غفاریه
گنبد غفاریه چهارمین مزار از مزارهای پنجگانه مراغه می باشد و یکی از بناهای زیبای قرن هشتم به شمار می آید که در زمان حکومت ایلخانیان ( 725 و 728 هـ. ق ) توسط سلطان ابوسعید بهادرخان پادشاه ایلخانی ساخته شده است.این گنبد در شمال غربی شهر مراغه ( میدان شهرداری - خیابان قدوسی)، کنار رودخانه صوفی چای واقع شده است. .
گنبد غفاریه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و بنایی آجری و مربعی شکل است. این بنا شامل دو طبقه فوقانی و زیرین است که بر بالای سکویی سنگی و سردابه دخمه ای عمیقی استوار می باشد و چهار گوشه آن بوسیله ستون‌هایی که دارای تزیینات آجریست، زینت یافته است . احتمال بسیار وجود دارد که این بنا هم از داخل و هم از خارج گنبدی بوده باشد و طبیعتا جزئیات متعددی در آن تغییر و تحول یافته است. این بنا هم در اصل مثل گنبد سرخ دارای گنبدی دو پوش بوده که تماما فرو ریخته و از بین رفته و در دوره اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده است.
این آرامگاه که نام جدید آن از مدرسه ای که در مجاورت آن قرار دارد - مدرسه غفٌاریه - به عاریت گرفته شده، حدود پانزده سال بعد از مقبره سلطان الجایتو خدابنده ساخته شده است. . این بنا در دورانی ساخته شده است که به استحکام بیش از ظواهر و تزیینات اهمیت می د‌ادند.
نمای بیرونی در چهار زاویه توسط چهار ستون مزیٌن به نقوش لوزی شکل که در زوایا برپا داشته اند به زیبایی بنا افزوده اند. نمای اصلی رو به سمت شمال دارد و پهنای طاق زیرین به جانب خاور است و در ورودی سرداب رو به مشرق باز می شود. هر یک از اضلاع جانبی و ضلع عقبی با دو طاق نما که بر بالای آنها کتیبه ای حک شده آذین شده است. کاشی های این بنا مخلوطی از رنگ آبی دریایی و آسمانی است. رنگ حروف کتیبه ها سیاه بوده و بر متن سفید دیوار با شاخ و برگ فیروزه قرار دارند. طاق نمایی که در وسط ضلع اصلی قرار گرفته در بنا را احاطه کرده است.نما های جانبی و نمای عقبی به عوض آن که مثل نما های گنبد سرخ بسته و فاقد هر گونه روزنه ای باشند هر یک به دو پنجره - هر پنجره در یک طاق نما - مجهزند. بالای هر پنجره که در چهار چوبی مستطیل قرا گرفته با نقوش بسیار زیبایی از آجر و کاشی مینایی تزیین شده است. بالای این تزیینات نواری قرار گرفته است که با سه نشان خانوادگی صاحب آرامگاه آذین شده است.
فضای داخلی بنا مربع شکل و همانند بیرون اضلاع آن متشکل از دو طاق نمای بلند بدون تزئین و تکلف است. شبستان اصلی با گچ سفید اندود شده و بر آن اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود و نمای داخلی به طاق نما های مسطح عریضی که دارای مقرنس هستند منحصر می شود. گنبد غفاریه دارای تزیینات بسیار زیبا، به ویژه انواع هنر کاشی کاری مرسوم در این دوره است. برخی از عناصر معماری در گنبد غفاریه برای اولین بار در ایران بکار رفته است، مثلا در ضلع جنوبی، شرقی و غربی بنا از نشانی به نام چوگان دار استفاده شده که در بنای دیگری در ایران مشاهده نشده است که این نشان به نوعی هویت بنای غفاریه را مشخص می کند.
درباره تزیینات و حتی معماری بناهای دوره ایلخانی، بالاخص گنبد غفاریه مراغه به قدر کافی صحبت نشده است. برخی از تزیینات بناها، مانند کاشی معرق و تکنیک جدید کاشی لعاب پرآن، در این دوره شکل گرفته و از این دوره کاربرد کتیبه های کاشی معرق به صورت جدی فراگیر شده است. با بررسی تزیینات گنبد غفاریه و نمونه های مشابه آن، به ویژه در دوره ایلخانی، می توان به دسته بندی جامعی از تزیینات این دوره دست یافت. پرداخت اطلاعات در پژوهش حاضر به شیوه توصیفی، مقایسه ای و تحلیلی بوده و روش یافته اندوزی در آن به صورت کتابخانه ای و میدانی است و تقریبا هفده بنا از دوره های مختلف مثل گنبد سرخ، گنبد سلطانیه، مسجد جامع اشترجان و... گونه شناسی شده است. حاصل این مطالعه، شناخت تزیینات گنبد غفاریه، برج مقبره های پیشین و بناهای هم عصر گنبد است. در این گنبد تزیینات متنوعی به کار رفته که منشا آن در این دوره و از نمونه های اولیه این تزیینات است.
در این بنا، رنگ - که در گنبد سرخ کم استفاده شده و به آبی فیروزه ای منحصر است - بسیار مورد استفاده قرار گرفته است، رنگ های سیاه، سفید و آبی تیره تا آبی روشن. حروف کتیبه ها به رنگ سیاه بر زمینه ای سفید قرار گرفته و با اسلیمی هایی به رنگ آبی فیروزه ای آذین شده اند. نماهای جانبی و نماهای عقبی، به عوض آنکه مثل نماهای گنبد سرخ، بسته و فاقد هر گونه وزنه ای باشند، هر یک به دو پنجره در داخل طاقنما مجهزند. بالای هر پنجره که در چهار چوبی مستطیل قرار گرفته، با نقوش بسیار زیبایی از آجر و کاشی مینایی تزیین شده است. بالای این تزیینات، نواری قرار گرفته که با سه نشان خانوادگی صاحب آرامگاه آذین شده است. شبستان اصلی با گچ سفید اندود شده و دارای طاقنماهای مسطح عریضی با مقرنس است.
ازاره ی بنا به ارتفاع 2 متر از سنگ مرمر تراشیده سفید ساخته شده که بعضی از قطعات آن به ابعاد 150 در 70 سانتیمتر است. مدخل گنبد به سمت شمال است و در گوشه های بنا، ستون های آجری با نقوش لوزی و در هر یک از اضلاع، دو طاق نما و یک حاشیه کتیبه کار کرده اند. .
درگاه ورودی اتاق فوقانی بنا به سمت شمال واقع شده و دارای یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای باریک و بلند جنبین می باشد. طاق نمای مرکزی را تزئینات زیبای معقلی مرکب از آجر و کاشی های الوان سیاه و سفید و فیروزه ای و دو کتیبه به خط ریحان آن را آرایش می دهد. کتیبه سه سطری بالای هلال مرکزی، با اینکه آسیب فراوانی دیده ولی قابل خواندن است: " امر بنشا هذه اقبه المبارکه فی ایام مولانا السلطان الاعظم ظل الله فی الارض، سلطان سلاطین العرب و العجم ابو سعید بهادر خان خلد الله ملکه " از کتیبه دو سطری بالای درگاه چیز زیادی بر جای نمانده، ولی از همین مختصر می توان دریافت که این کتیبه، حاوی القاب و احتمالا نام شخصیتی بوده که آرامگاه برای او ساخته شده است. آنچه از کتیبه باقی مانده، بدین شرح است:
‹لمقر الش ... المالکی العلی العادلی›.
در اضلاع جنوبی و شرقی و غربی گنبد غفاریه هر کدام دو طاق نمای ساخته و در هر یک از آنها که در قاب مستطیلی شکل منقش به نقش و نگار های از آجر و کاشی قرار دارد. در بالای هلال هر یک از طاق نما ها به جز کتیبه، حاشیه ای است که دارای سه شکل مدور حاوی دو چوگان قرینه می باشد.
با توجه به سه نشان خانوادگی بر بالای پنجره ها که به صورت دو عصای پشت به پشت است، در می یابیم که آنها نشان خانوادگی ‹چوگانداران› است. این نشان، در جای دیگری، بر بنایی واقع در بیت المقدس یعنی مدرسه " امیر ایل ملک" که مدرسه ملکیه گفته می شود و نیز بر چلچراغی مینایی متعلق به موزه قسطنطنیه، به همراه نام " ایل ملک چوگاندار" دیده می شود. البته گنبد غفاریه نمی تواند آرامگاه ایل ملک - متوفای ۷۴۷ ه.ق ـ در قاهره باشد، ولی مدرسه ای در قاهره به نام مدرسه قراسنقریه وجود دارد که توسط فردی به نام امیر مملوک الشمس الدین قراسنقر الچرکسی المنصوری که در کار معماری در مصر و سوریه شهرت داشته ساخته شده است. قراسنقر در ابتدا یک غلام مملوک بود که قلاون، آنگاه که امامزاده ای بیش نبود، او را خریداری کرد و منصب چوگانداری به او داد. او در عهد لاجین، نایب السلطنه مصر بود و به هنگامی که محمد بن قلاوون برای بار سوم به سلطنت دست یافت، به عنوان نایب السلطنه سوریه برگزیده شد و تا سال ۷۱۱ ه.ق در این مقام باقی ماند. در این سال، نزد تاتارها گریخت. در روز بیست و هفتم شوال سال 728 هجری قمری یعنی در عهد سلطنت ابو سعید بهادر خان او را به خاطر جلب توجه و خشنودی الملک الناصر با دسیسه ای در جایی که اولجایتو تیول او را قرار داده بود، به قتل رساند و ضمن ابلاغ خبر در گذشت وی به سلطان مصر، امر نمود جنازه وی را در همان مقبره که شاید خود قره سنقر در زمان حیات خود ساخته باشد دفن کنند. بنابراین با توجه به فقدان مدارک دیگر می توان پذیرفت که گنبد غفاریه، مدفن امیر مملوک شمس الدین قراسنقر الچرکسی المنصوری است.
گنبد زیبای غفاریه مراغه وجه تسمیه بنا بر اساس آنچه که از متون تاریخی برمی آید، چنین است که عارفی به نام « نظام الدین احمد بن حسین الغفاری » در زمان فرمانروایی « سلطان یعقوب بن حسن بیگ آق قویونلو » هنگام مراجعت از حج، عمارتی در نزدیکی این بنا به نام وی احداث و املاک و باغی جهت مصارف آن وقف نمود. به همین جهت این عمارت و بنا های وابسته و همچنین برج مزبور به نام وی به « غفاریه » شهرت یافت.
