گنبد کبود مراغه و برج مدور یا گنبد مدور مراغه

بنام خدا

شهر مراغه از قدیمترین شهرهای ایران و آذربایجان است و در تقسیم استانی یکی از شهرستان های استان آذربایجان شرقی بوده و بعد از تبریز، بزرگترین شهر این استان می باشد.رودخانه های متعددی که از سهند سر چشمه می گیرند؛ باعث به وجود آمدن باغات و مزارع اطراف آن شده و سرسبزی خاصی به آن بخشیده است و وجود باغ های زیاد و سرسبز، بخصوص در اطراف شهرمراغه باعث شده که این شهر گویی در میان باغی بزرگ قرار گرفته باشد و اغلب خیابان‌های شهر مراغه سرسبز و پر از درختان قدیمی هستند. شهرستان مراغه در دامنه  جنوبی کوه سهند قرار دارد و به‌ دلیل کوهستانی بودن، زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدلی دارد. محدوده این شهرستان از غرب به دریاچه ارومیه و از شرق به دشت هشترود و از جنوب به جلگه میاندوآب منتهی می شود و با شهرستانهای هشترود، ملکان و بناب همسایه می باشد. منطقه مراغه میلیونها سال قبل در دوره دوم و سوم زمین شناسی، قبل از فوران آتشفشان سهند محل استقرار و زندگی حیوانات عظیم الجثه بوده است. فسیلهای مکشوفه از 32 گونه پستانداران و 2 جنس پرندگان، منطقه فسیلی مراغه را به بهشت فسیلی جهان معروف کرده است. تاریخ واقعی بنای این شهر روشن نیست اما دلایل و شواهد موجود قدمت آن را به قبل از میلاد مسیح می رساند. به نوشته دیاکونف در سال 715 قبل از میلاد ناحیه کنونی مراغه جزء سرزمین ماننا بوده و بنام ایالات اوئیشویش نامیده می شده است. بطلمیوس در قبل از میلاد مسیح مراغه را جزء اقلیم چهارم از اقالیم هفتگانه ربع مسکون شمرده و دریاچه ارومیه را به دلیل واقع شدن در کرانه غربی مراغه مارگیانه نام نهاده است. مارک آنتوان در سال 36 قبل از میلاد هنگام ذکر حوادث زمان پارت ها از این مکان به نام « فرائه تا » یاد می کند. عده ای نیز معتقدند شهر تاریخی فراسپه که توسط آنتونیوس سردار رومی محاصره ولی به تصرف در نیامد؛ همان مراغه است. به اعتقاد احمد کسروی نام مراغه بی گمان همان « مارآوا » یا « مادآوا » و به معنی جایگاه ماد می باشد. اوج شهرت مراغه در دوره ایلخانیان است که پس از انتخاب به عنوان پایتخت توسط هولاکوخان؛ مراکز علمی؛ رصد خانه و کتابخانه مشهور آن احداث گردید. گفته می شود در زمان داریوش، آذربایجان شرقی یکی از ساتراپ های ایران و پایتخت آن شهر شیز بوده که در جنوب خاوری مراغه قرار داشته است.

 

آثار تاریخی شهر مراغه

گنبد سرخ، گنبد کبود، گنبد مدور، گنبد غفاریه،  برج گوی، کلیسای هوانس، معبد مهر، مقبره اوحدی مراغه‌ای، مقبره آقالار (موزه سنگ‌نگاره‌ها)، رصدخانه مراغه و معابد اطراف آن
مساجد مراغه: مسجد ملا رستم، مسجد شیخ بابا، مسجد ملا معزالدین، مسجد شیخ تاج ، مسجد شجاع الدوله ، مسجد طاق ، مسجد ضریر، مسجد سردابه، مسجد سفید

کاروانسراها و خانه‌های قدیمی مراغه: سرای خواجه ملکم، سرای بزرگ ، سرای متولار، سرای خامنه، سرای صدر کبیر، خانه محمدی، خانه آصف ، خانه پیر، خانه شهابیان

موزه‌های مراغه: موزه تخصصی ایلخانی ، موزه سنگ نگاره و مقبره آقالار، موزه تاریخ طبیعی و فسیل شناسی ، موزه صحرائی فسیلها (در حال احداث)، موزه تخصصی نجوم ایران(درحال احداث)

 قلعه و غار قیزقلعه‌سی، گویجه قلعه، حمام صفوی، یخچال مرادیان، پل مردق، پل خانقاه و بیش از 45 تپه‌ باستانی 

جاذبه‌های طبیعی

غار کبوتر (هامپوئیل)، دریاچه سد علویان، منطقه فسیل مراغه، کوه سهند، دهکده توریستی، روستاها و چشم‌اندازهای طبیعی مراغه
رودهای مراغه: رودخانه ٔ صوفی چای ، رودخانه ٔ مردق، رودخانه ٔ لیلان ، رودخانه مغانجق
چشمه‌های معدنی معروف اطراف شهر مراغه: شورسو، گشایش، ایستی‌بلاغ، قره‌پالچیق و ساری‌سو امامزاده ها : امامزاده چکان. امامزاده سید محمد" سید عطاء الله" (ع) 

 گنبد کبود و یا مقبره مادر هلاکو خان

در شهرستان مراغه چندین گنبد وجود دارد که همگی، زیبایی‌های خاص خود را دارند و در کنار معماری خاص، تاریخچه‌ای طولانی نیز پشت آن‌ها نهفته است. در مرکز شهر مراغه، خ راه آهن ، خ شهید بهشتی ، میدان طلوع فجر، خ اوحدی ، کوچه موسوی پشت بنای زیبای بانک ملی دو برج مقبره ای بلند پهلوی هم قرار گرفته اند که یکی به برج کبود و دیگری به برج مدور معروف هستند.

یکی از این گنبدهای زیبا، گنبد کبود می باشد. این گنبد سومین مزار از قبرهای پنجگانه مراغه می باشد. در این برج، کتیبه ای که تاریخ بنای آن را معلوم نماید وجود ندارد ولی کارشناسان آن را مربوط به دوره سلجوقی دانسته و تاریخ بنای آن را به سال پانصد و نود و سه نسبت می دهند. ( البته از لحاظ تزئینات و زیبایی نسبت به‌ سایر آثار به‌ جا مانده از دوره سلجوقیان و ایلخانان مغول، کم‌نظیر و بسیار زیبا‌تر است و تزئینات منحصر به فردی دارد) و عده ای نیز به علت انتساب برج به مادر هلاکو آن را متعلق به دوره مغول می دانند ( احتمالا در فاصله سال های 582 و 652 می باشد ) ولی به عقیده «آندره گدار» تاریخ بنای برج باید مربوط به قبل از هلاکو باشد.

در ساخت این بنا از آجر‌های سرخ‌رنگ و کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده است و در بخش‌های مختلف آن نیز سنگ‌های سفید به‌ چشم می‌خورند. این برج نظیر دیگر برج‌‌های مقبره دار دو طبقه است. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت است و قسمت بالایی، اطاقی مزین به گچبری، کاشی و نوشته، می‌باشد.

از کتیبهٔ گچبری‌شدهٔ داخل سردابه احتمال می‌رود گنبد کبود به‌عنوان یک برج مقبره ساخته شده ‌باشد؛ به‌همین دلیل این گنبد به قبر مادر هلاکوخان نیز شهرت یافته‌است. کلماتی همچون «الله»، «والحمد» و. .. با فرم‌های مختلف به‌خط کوفی و به روش‌های استامبی از عناصر تزیینی نقش‌بسته بر دیواره‌های سردابهٔ برج می‌باشند.در سردابه، سنگ یکپارچه‌ای وجود دارد که در دیوار ساختمان کار گذاشته شده و متعلق به ساختمان اولیه می باشد.

اطاق سقف بلندی دارد و در ابتدا گنبدی مخروطی داشته که با گذر زمان از بین رفته است و قسمت اعظم گچبری و تزئینات و نوشته های آن نیز از بین رفته است. دور تا دور زیر گلوگاه گنبد بر حاشیه ای پهن از گچ، به خط ریحان قسمتی از آیه اول سوره 67 قرآن کریم نوشته شده است. گفتنی است که در گذشته دیوار‌های داخلی این بنا دارای رنگی فیروزه‌ای بوده‌اند که اکنون اثرات زیادی از آن باقی نمانده است.اندازه قبر که منسوب به مادر هلاکو است و زیر گنبد قرار دارد، از حد معمول بزرگ تر می باشد.این برج ده متر با برج مدور فاصله دارد. 

پس از انقلاب با ایجاد یک پوشش مجدد سعی در مقاوم سازی بنا داشتند که تا امروز نیز این بنا به خاطر مرمت همان سال ها در جای خود ایستاده است. اما از آنجایی که در آن زمان طرح مرمتی خاصی برای مرمت برج در نظر گرفته نشده بنا به مشاهدات گروه «آنوبانینی» بخش اعظم برج اعم از تزیینات داخلی و خارجی و قسمت هایی از دیوارها مرمت نشده و در معرض تخریب است.

برج کبود به شکل منشور ده وجهی است و در زوایای 10 گانه آن ستونی مدور با تزئینات تخمیری تعبیه شده که تا زیر طاق های موجود ادامه می یابد. پلان داخلی بنا نیز به صورت ده ضلعی بوده، که هر ضلع آن۶/۲ متر و مشتمل بر طاق‌نمای بلند می‌باشد. زیر قوس طاق نماها به سه ردیف مقرنس ساده و تزئینات پرکار معقلی زیبا زینت یافته است. پهلو های این برج دارای طاق نما و حاشیه کاری و دندانه است و در کناره آن ها پایه های ستون مانندی ساخته شده است. این پایه ها مانند سطح بیرونی طاق نما ها، با تزئیناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزه ای رنگ در طرح هایی هندسی، به شکل بدیع آرایش شده اند. تزیینات بدنهٔ بیرونی گنبد کبود به‌شکل قطاربندی و فرم‌های هندسی و سه ردیف مقرنس ساده‌است. وجه تسمیه برج، شاید به دلیل وجود این همه کاشی فیروزه ای می باشد. اطلاعات زیادی در خصوص معمار گنبد کبود در دسترس نیست.

به‌ دلیل قرارگیری گبند کبود و برج مدور در مرکز شهرستان مراغه، ساختمان‌های مختلفی اطراف آن را پوشانده‌اند و دید زیادی نسبت به آن از بخش‌های مختلف شهر وجود ندارد و در واقع این دو اثر تاریخی در مکانی محفوظ قرار گرفته‌اند ولی از جهتی نیز به‌ دلیل قرارگیری در مرکز شهر توانسته توجه بیشتری را نسبت به‌سایر گنبد‌های موجود در شهر به‌ خود جلب کند.

برج مدور

در فاصله ده متری از گنبد کبود، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است. گنبد مدور و برح مدور ماراغا، بنایی با ظاهری ساده ولی تاریخی کهن در پشت خود نهفته دارد. از نگاه یک بازدید کننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است و تزیینات به‌ کار رفته در آن نیز بسیار چشم‌نوازتر هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد. این تفاوت بین معماری و زیبایی گنبد گبود و برج مدور، اطلاعات بسیاری از آن را فاش می‌کند. تفاوت شیوه معماری و تزئینات به‌ کار رفته در آن‌ها بسیار مشهود است و بر این اساس در فاصله زمانی مذکور تغییرات بسیاری در شیوه معماری صورت گرفته است. براساس کتبیه برج مدور که به زبان کوفی نوشته شده است، این برج در سال ۵۶۳ هجری (  دورهٔ سلجوقیان )ساخته شده و تنها با گذشت چند سال از آن اثر دیگری به‌ نام گنبد کبود در کنار آن ساخته شده است. 

با وجود اینکه برج مدور یک آرامگاه است اما در خصوص فرد مدفون شده در آن هیچ اطلاعاتی وجود ندارد. دربارهٔ نام بانی این بنا نیز هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست و مزاری کاملاً ناشناخته‌ است.  این بنای استوانه ای شکل به خاطر ظاهر ساده اش، بیشتر مانند نوعی‌ برج‌ دفاعی‌ است‌ و فقط در بیرون برج، در قسمت درگاه اطاق تزییناتی به کار رفته و تزیین آن عبارت است از تعبیه اشکال مختلف هندسی با ترکیبی از کاشی فیروزه ای رنگ و آجر و سفال.

گنبد مدور دومین مزار از قبرهای پنجگانه مراغه است. معماری‌ این‌ گنبد  بسیار جالب‌ توجه‌ است‌ و ارزش بنا در این است که ترقی و تکامل نمای مینایی را طی دوران کوتاه میان تاریخ احداث این بنا و تاریخ ساخت گنبد سرخ نشان می دهد . بنا که از آجر ساخته شده ، بر روی سکوی بلندی از سنگ که سردابی در میان دارد ، نهاده شده است و مصالح‌ آن‌ آجر و ملاط‌ است . ‌مساحت آن ۸۰ متر مربع با سردابه و زیر زمین آن ۵۰ متر مربع است.

این بنا از دو طبقه تشکیل یافته، سردابه و اتاق فوقانی، و اگر قبری نیز در داخل سردابه وجود داشته، به مرور زمان از بین رفته است. پوشش بنا را سابقا”گنبدی دو پوش تشکیل می داده که به مرور زمان فروریخته و جهت جلوگیری از خرابی سقف تیرپوشی با شیروانی بر روی آن احداث نموده اند. اتاق فوقانی نیز سابقا”دارای پوششی از گچبری و تزئینات گچی بوده که از آن همه هنر و زیبایی فقط درگوشه و کنار آن قطعاتی به جای مانده و مابقی از بین رفته است.

 

 نمای خارجی بنا بسیار ساده و شامل ازاره سنگی و آجرکاری معمولی است. تزئینات کاشی، و نقوش که در بند کش بین آجرها به صورت مهره هاءی با نقش الله و نقوش هندسی بکاررفته همه و همه امتیاز خاصی به این بنا داده اند .

سردر ورودی‌ این بنا با نقوشی‌ مشابه‌ نمای‌ اصلی‌ گنبد سرخ‌ آذین‌ شده‌ است‌ و همانند گنبد سرخ دارای قاب و طاقی هلالی شکل است که درگاه را احاطه نموده و دربالای آن و همچنین زیر طاق هلالی کتیبه ای به خط کوفی با نقش های پیچیده از آجر و کاشی های فیروزه ای به چشم می خورد به شرح زیل:

” کل نفس ذاءقه الموت تم البنا بر سنه ثلث و ستین و خمساءه ”

چند عکس دیگ از گنب کبود و برج مدور مراغه